Til birliklari: - fоnеmа, mоrfеmа, lеksеmа vа mоdеllаr
Nutq birliklari: - tоvush, so‘z (so‘z fоrmаsi), so‘z birikmаsi, gаp vа bоshqаlаr.
Ferdinand de Sossyur ta'limoti - Tilshunoslik fanining chegarasini, predmetini aniqroq ta'riflash
maqsadida F. de Sossyur til bilan nutqni ajratib, bir-biriga qarama-qarshi qo‘ydi. Uning fikricha, til nutq faoliyatining faqat bir tomonini tashkil etadi. Til bilan nutqning asosiy farqi - til ijtimoiy, nutq esa individual hodisadir. Til bilan nutqning o‘zaro munosabatini F. de Sossyur quyidagi ko‘rsatadi: (Ijtimoiy tabiati jihatidan-qaralganda til madaniytarixiy va ijtimoiy hodisadir. Ichki tuzilishiga ko‘ra til sof belgi lar sistemasidir). Garchi F. de Sossyur til bilan nutq o‘rtasidagi o‘zaro bog‘lanishni e'tirof etsa-da, ikkala hodisani alohida - alohida o‘rganishni taklif qildi. Fanning bu ikkala tomonini o‘rganish uchun F. de Sossyur til lingvistikasi va nutq lingvistikasi degan nom ham berdi. Til va nutqni farlash Tilshunosligimizda til va nutq munosabatlari Umis va ahvo tushunchalari Dialektika (narsa va hodisalarni qiyoslab, umumlashma xulosa chiqaradigan falsafiy ta’limot) har qanday o‘rganish manbaida, borliqdagi har bir narsada ikki jihat borligini ta’kidlaydi va uni quyidagi ikki tomonli tushunchalar asosida sistemalashtiradi: umumiylik – alohidalik; mohiyat – hodisa koniyatat – voqelik; sabab – oqibat. birinchi jihat (uni tegishli tushunchalarning bosh harflari asosida qisqacha umis deb ataymiz) narsalarning sezgi a’zolari asosida his tilmaydigangan, aql bilan idrok qilinadigan substansiyasi (mohiyati) dir. Ikkinchi jihat esa (ahvo – alohidalik, hodisa, voqelik, oqibat) umisning voqelanishi, yuzaga chiqishi, namoyon bo‘lishi bo‘lib, uni tadqiqotchi, o‘rganuvchi kishi sezgi a’zolari yordamida his qila oladi. umis (umumiylik, mohiyat, imkoniyat, sabab) va ahvo (alohidalik, hodisa, voqelik, oqibat) Til-lison-me'yor - Til – tafakkurni shakllantirish va rivojlantirishga, borliq
Haqidagi bilimlarni xotirada qat’iy sistema sifatida saqiashga, Axborot uzatish va qabul qilishga xizmat qiluvchi muhim (birlamchi) ijtimoiy-ruhiy kommunikatsiya vositasi bo‘lib, u o‘z Ichiga lisoniy zot (UMIS) va tajalii (AHVO)lami ham, UMISning AHVOga o‘tish qonuniyatlarini ham qamrab oladi. Lison-ma’lum bir jamiyatning barcha a’zolari uchun ajdodlar tomonidan tayyor holga keltirib qo’yilgan, umumiy va majburiy, fikrni shakllantirish, ifodalash, uzatish va boshqa maqsadlar uchun xizmat qiladigan vositalar va ularning ongdagi sistemasi. - Me’yor — lisoniy birlikning nutqda voqelanishi uchun tanlanish omil va usuilari
majmuyi. Masalan, o‘lmoq fe’li o‘rnida asfaüasoftiinga ravon boimoq iborasini qoilab bo‘lmaydigan vaziyat va holatlar mavjud. Ana shu vaziyat va holat – me’yorning bir ko‘rinishi. Me’yorni lisonning nutqqa aylanïsh muhiti, sharoiti deyish ham mumkin. Fanimizda til, lison, nutq va ularni tutashtiruvchi me’yor Fanimizda til, lison, nutq va ularni tutashtiruvchi me’yor munosabati quyidagicha tushunildi :
Do'stlaringiz bilan baham: |