O‘zmu xabarlari Вестник нууз acta nuuz falsafa 1/5 2021

---

O‘zMU xabarlari Вестник НУУз ACTA NUUz
 
FALSAFA 
1/5 2021 
- 232 -
I.Hoshimova, Z.Qodirova, O.Bozorovlar bu borada samarali 
izlanishlar olib borishgan.
Professor German Xaken sinergetikaning mohiyatini 
aks ettiruvchi asosiy qoidalar sifatida quyidagilarni bayon 
qilgan: 
- uning fikricha, sinergetika birinchidan, tadqiq 
etilayotgan sistemalar bir necha yoki ko‘plab bir xildagi yoki 
xilma-xil qismlardan tashkil topgan bo‘lishi hamda ular o‘zaro 
bir-biri bilan aloqadorlikda bo‘lishi lozim; 
- ikkinchidan, bu sistemalar nochiziqli bo‘lishi kerak; 
- uchinchidan, fizikaviy, kimyoviy va biologik Sistema-
larni tadqiq etishda, ular ochiq va issiqlik muvozanatidan uzoq 
bo‘lishi lozim; 
- to‘rtinchidan, bunday sistemalar ichki va tashqi 
tebranishlarga beriluvchan bo‘lishi talab qilinadi; 
- beshinchidan, sistema beqaror bo‘lishi ham mumkin; 
- oltinchidan, sistemada sifatiy o‘zgarishlar sodir 
bo‘lishi; 
- yettinchidan, mazkur sistemalarda to‘satdan sakrash 
bilan paydo bo‘luvchi (emerjent) yangi sifatlar ko‘zga 
tashlanishi; 
- sakkizinchidan, bu sistemalar fazoviy, vaqtli, fazo-
vaqtli yoki funksional tuzilishga (strukturaga) ega bo‘lishi; 
- to‘qqizinchidan, ularning strukturasi tartiblangan yoki 
xaotik bo‘lishi mumkin; 
- o‘ninchidan, ko‘p hollarda ularni matematikalashti-
rish mumkin [1; 149-B]. 
Tadqiqot metodologiyasi.
Maqolada analiz, sintez, 
taqqoslash, sistemali yondashuv va sinergetik metodlardan 
samarali foydalanildi. 
Tahlil va natijalar.
«O‘z-o‘zini tashkil etish» 
tushunchasi sistemali yondashuvning muhim tushunchasidir. 
Mazkur tushuncha tarkibiy qismlari o‘rtasidagi aloqalar qatʼiy 
emas, balki ehtimoliy xususiyatga ega bo‘lgan murakkab, 
ochiq, o‘z-o‘zini rivojlantiruvchi tizim (tirik hujayra, organizm, 
biologik populyatsiya, odamlar jamoasi va sh.k.) ni yaratish, 
rivojlantirish yoki takomillashtirish jarayonini tavsiflaydi. 
Hozirgi zamon fanida o‘z-o‘zini tashkil etuvchi tizimlar o‘z-
o‘zini tashkil etish umumilmiy nazariyasi – sinergetikaning 
tadqiqot predmetini tashkil qiladi. 
Sinergetik metodologiyaning tasdiqlanishi falsafiy 
qarashlar rivojlanishiga sabab bo‘ldi. Sinergetika (o‘zini tashkil 
qilish nazariyasi) xaos va tartibning holatini chegaralash 
zaruratini belgilaydi. Sinergetika ilmiy yo‘nalishi vujudga 
kelguniga qadar nochiziqli, muvozanatsiz, betartib holatlarga 
ijobiy munosabatda bo‘linmagan. Aynan sinergetika taʼlimoti 
tufayli tartibsizlik (xaos) holati ham taraqqiyot uchun, yangi 
tizim hosil bo‘lishi uchun muhim ahamiyat kasb etishi 
isbotlandi [2; 294-b]. Sinergetikada barqarorlik va xaos 
kategoriyalarining o‘zaro munosabati ham o‘rganiladi. Mazkur 
ilmiy soha tadqiqotchilarining fikriga ko‘ra har qanday eski 
tuzilma yangi tuzilma bilan almashinar ekan, dastlab 
beqarorlik, xaos yuz beradi, tizimdagi unsurlar barqarorligiga 
putur yetadi [3; 20-b]. Aynan taʼlim tizimidagi jarayonlar ham 
o‘tgan yillar (mustaqillik yillari) xuddi shu kabi eski tuzilma 
yangisi bilan almashgan davrdan boshlab muvozanat va 
muvozanatsizlik orasida doimiy kurash borayotgan ko‘rinishda 
namoyon bo‘lib kelmoqda. Sinergetik taʼlimotga ko‘ra bu 
jarayonda bifurkatsiya nuqtasidagi holatni o‘zgarishida oddiy 
tasodif ham muhim ahamiyat kasb etishi mumkin.
Taʼlim tizimi jamiyatda insonning o‘z-o‘zini tashkil-
lashtirishida, yaʼni o‘z-o‘zini tarbiyalashi, asrashi, saqlashi, 
himoya qilishi, umuman, odamzotni o‘z-o‘zidan har tomon-
lama tashkillasha olishiga alohida o‘ringa ega. Har bir aqli raso 
odam o‘z hayoti davomida taʼlim tizimi bilan o‘zaro 
bog‘liqlikda umr kechiradi. Insonning taʼlim orqali o‘zini-o‘zi 
ongli faoliyat va ezgu maqsadlar bilan tashkil etishi faqat o‘ziga 
bog‘liq ekanligini taʼkidlash mumkin. Demak, oqilona taʼlim 
kafolatlangan kelajak uchun potensial hisoblanadi. Insonni bir 
ochiq tizim sifatida tasavvur etsak, oqilona taʼlim ushbu tizimni 
o‘z-o‘zini mukammal tarzda tashkillashtirishi uchun energiya 
manbayi hisoblanadi. Jamiyatni, insonni, uning hayoti va 
taqdiri masalalarini tahlil etish jarayonida sinergetika har 
qanday tizim rivojining asosiy sharti sifatida bu tizimning ochiq 
bo‘lishi, yaʼni atrof-muhit bilan modda yoki informatsiya 
almashinishi kerakligi haqidagi g‘oyani ilgari suradi. Ushbu 
g‘oya ayni zamonda taniqli fransuz faylasufi Anri Bergsonning 
ochiq jamiyat haqidagi g‘oyalari bilan uyg‘undir [4; 318-b].
Tashqaridan keladigan hech qanday taʼsirsiz o‘z-
o‘zidan tashkillashish amalga oshadi deyilganda, sistemaning 
o‘zining erkinligini inobatga olish lozim. Shuni taʼkidlab 
o‘tishimiz lozimki, o‘z-o‘zidan harakatlanish, tashkillashish, 
o‘z-o‘zini tartiblash va rivojlantirish deyilganda, mavjud 
tizimning bir holatdan ikkinchi holatga tabiiy o‘tishidagi sabab 
shu tizimning o‘zida bo‘lib, tashqi kuchga muhtoj emas degan 
fikr tushuniladi. Taʼlim tizimi yetarli energiyani bersa, inson 
ochiq tizim sifatida uni qabul etadi va har qaysi odamda 
tashkillanish jarayoni o‘zicha sodir bo‘ladi. Murakkablikdagi 
soddalikni, xaosdagi tartibni, tasodifdagi zaruriyatni, o‘tmish-
dagi kelajakni aniqlash sinergetikaning asosiy vazifalaridir. 
G.Xaken sinergetikani o‘z-o‘zini tashkillashtirish haqidagi 
taʼlimot sifatida eʼtirof etadi. Uning fikricha, “O‘z-o‘zidan 
tashkillanishning o‘ziga mos qandaydir taʼrifini topish 
foydalidir. Biz tashqaridan beriladigan biror o‘ziga xos 
(spetsifik) taʼsir ko‘rsatishsiz (ko‘rsatilmagan holda) fazoviy va 
funksional strukturaga ega bo‘lgan sistemani o‘z-o‘zidan 
tashkillanuvchi sistema deymiz. O‘ziga xos (spetsifik) taʼsir 
deb esa, sistemaga strukturalanish yoki funksionallashishni 
majburlaydigan taʼsirni tushunamiz. O‘z-o‘zidan tashkillanish 
holida esa sistema o‘ziga xos bo‘lmagan (nospetsifik) taʼsirni 
boshidan kechiradi (unga duch keladi). Masalan, suyuqlik, idish 
tubidan qizdirilganda mutlaqo bir tekisda o‘z-o‘zidan tashkil-
lanish tufayli makrostruktura holiga keladi va oltiburchakli 
yacheykalar hosil qiladi” [5]. Demak, o‘z-o‘zidan tashkilla-
shish tizim ichida sodir bo‘ladi. Yuqoridagi misolda keltiril-
ganidek, suyuqlikni qizdirish uchun, uni o‘z-o‘zidan tashkil-
lanib makrostruktura aylanishi uchun issiqlik kerak bo‘lgani 
kabi inson ham o‘zini jamiyatda o‘z o‘rniga ega shaxs sifatida 
tashkil etishi uchun bilim va taʼlim muhim o‘rin kasb etadi. 
Bizga maʼlumki, o‘z-o‘zidan tashkillashish obyektning kompo-
nentlarining faqat ichki aloqalari hasobidan va o‘tmish tarixiga 
muvofiq kollektiv harakati natijasida vujudga kelishidir. 
Professor 
Sh.S.Qo‘shoqov 
o‘z-o‘zini tashkillash 
konsepsiyasining gnoseologik tomirini o‘z-o‘zicha harakat 
g‘oyasiga borib taqalishini taʼkidlaydi. Olimning fikricha, o‘z-
o‘zicha harakat – harakat manbayi, sababi, harakatlanuvchan 
narsaning o‘zida bo‘ladigan harakatdir. Organizm, odam 
jamiyat, koinot va shu kabi tizimlar o‘z-o‘zicha harakat 
qiladigan “narsalar”dir. Azaldan bu muammo muhokama 
qilingan, yaʼni koinotning harakati manbayi o‘zidami yoki 
uning tashqarisidami? [6; 153-b]. 
Faylasuf V.P.Branskiy o‘zining “Ijtimoiy sinerge-
tikaning nazariy asoslari” nomli maqolasida o‘z-o‘zini tashkil-
lashtirish haqida fikr yuritib quyidagicha taʼkidlaydi: “Agar 
tizimga hech qanday tashqi, maxsus taʼsirlar bo‘lmay turib, u 
funksional jihatdan o‘zini tuzilmasini yuzaga keltirsa, biz 
bunday tizimni o‘z-o‘zini tashkillashtiruvchi tizim deb ataymiz. 
O‘z-o‘zini tashkillashtirish nazariyasi tanlash asosida rivojla-
nishning barcha fenomenologik belgilarini, murakkablik, 
xilma-xillik va moslashuvchanlikni o‘zida mujassamlashtiradi. 

---