O‘zmu xabarlari Вестник нууз acta nuuz

O„ZBEKISTON MILLIY 
UNIVERSITETI
XABARLARI, 2022, [1/5]
ISSN 2181-7324 
 
FILOLOGIYA 
https://science.nuu.uz/ 
Social sciences
 

---

O„zMU xabarlari Вестник НУУз ACTA NUUz
 
FILOLOGIYA 
1/5 2022 
- 309 - 
asosiy vazifasi etib belgilangan [7]. Bunga L. L. Nelyubinning 
izohli tarjimon lug‗atida mashina tarjimasiga quyidagicha 
ta‘rif berilganini alohida ta‘kidlash mumkin: 
1. Kompyuter tomonidan amalga oshiriladigan oldin-
dan o‘rnatilgan dastur asosida matnni avtomatik tarjima qilish. 
2. Tilshunoslikning asosiy qoidalari va usullarini tub-
dan qayta ko‘rib chiqish asosida shunday tarjima nazariyasini 
ishlab chiqadigan tilshunoslik bo‘limi. 
3. Ikki tilli vaziyatda avtomatlashtirilgan axborotni 
qayta ishlash – uzatish inson tomonidan matnni bir (tabiiy) 
tildan ikkinchisiga o‘tkazish. 
4. Mashina tarjimasi (kompyuter yordamida tarjima 
qilish). 
5. Texnik vositalardan foydalanishning (va rivoj-
lanishining) har qanday bosqichida ikki tilli vaziyatda axborot-
ni qayta ishlashning umumiy jarayoni. 
6. Elektron raqamli kompyuterda matnni bir tildan 
(tabiiy yoki sun‘iy) boshqa tilga (tabiiy yoki sun‘iy) tarjima 
qilish jarayoni [8]. 
Akademik olimlar va tadqiqotchilarning ilmiy 
izlanishlar natijasi shuni ko‘rsatmoqdaki ularning bir qancha 
ilmiy izlanishlar olib borish natijasida mashina tarjimasining 
ta‘rifiga (atamasiga) aniq bir xulosaga kelish qiyin bo‘lgan[9]. 
Ushbu jarayonda inson ishtiroki bilan bog‘liq holatlar bevosita 
bog‘liqligi sabab qilib ko‘rsatilganligi mashina tarjimasining 
ixtiro qilinishi hali ko‘p boshqichdan o‘tilishi kerakligini 
tasdiqlaydi. Shu bois, bugungi kunda ham bu atama bevosita 
inson aralashuvini o‘z ichiga olgan to‘liq avtomatlashtirilgan 
tizimlarga nisbatan qo‘llanilishda davom etmoqda.
Dunyo 
olimlarining 
tarjimani 
avtomatlashtirish, 
mashina tarjimasi, kompyuterda tarjima qilish g‘oyalarini 
ilgari surishdan ko‘zlangan asosiy maqsadlaridan biri 
shundaki, mashinadan foydalanish matnlarni tarjima qilish 
uchun zarur bo‘lgan vaqtni sezilarli darajada qisqartirishi 
mumkin. Bunda tarjimaning moliyaviy jihatdan foydalanuv-
chilarga qulayligi ham muhim ahamiyat kasb etadi. Misol qilib 
aytganda biz professional tarjimonlardan foydalanganimizda, 
har bir sahifani tarjima qilish uchun pul to‘lashimiz kerak 
bo‘ladi. Biroq, mashina tarjimasida esa mukammal tarjimani 
olishning imkoni bo‘lmasada matn yoki ma‘lumotning asosiy 
mazmunini 
tushinishimiz 
mumkin. 
Yoki 
internetdagi 
sahifalardan ham ma‘lumotning mazmun mohiyatini tezda 
tushunish mukin. Bunday holda, tarjima tizimi shubhasiz 
ishonchli va samarali yordamchiga aylanadi. Bundan tashqari 
MT maxfiyliligi ham ilmiy tadqiqotchilarning ongida muhim 
o‘rin tutadi. Mashina tarjimon dasturi ixtiro qilinishidan oldin, 
tarjimaga muhtoj bo‘lganlar inson tarjimasidan foydalanar 
edilar, buning natijasida turli xildagi maxfiy yozishmalar, 
xatlar, iqtisodiy va moliyaviy ma‘lumotlarning sirlari oshkor 
bo‘lar edi. Hozirgi kunga kelib bu maxfiylikni saqlab qolish 
maqsadida ko‘pgina foydalanuvchilar shaxsiy xatlarni tarjima 
qilish uchun muntazam ravishda MT tizimidan foydalanadilar, 
chunki hamma ham birovning tarjimoniga shaxsiy yozish-
malarni berishga yoki moliyaviy hujjatlarning tarjimasiga 
ishonishga komil emas. Shuning bilan bir qatorda MTning 
ko‘p qirraliligi tadqiqotchilarning nazariy qarashlarida 
kelajakda turli kasb sohalarda keng qo‘llanilishi bilan bevosita 
yangi imkoniyatlarni ochib bera olishi ularning diqqat 
markazida bo‘lgan. Masalan, professional tarjimon qoida 
tariqasida ma‘lum bir mavzudagi matnlarni tarjima qilishga 
ixtisoslashgan. Tarjima dasturi esa turli xil yo‘nalishdagi 
ma‘lumotlardan matnlarni tarjima qilish funksiyasiga ega. 
Maxsus atamalarni to‘g‘ri tarjima qilish uchun faqat kerakli 
sozlamalarni faollashtirish kerak xolos. Bundan tashqari 
Internet sahifalarini ham onlayn tarjima qilish MT ning 
vazifalaridan biridir va bu ham o‘z o‘rnida onlayn 
tarjimonlarning afzallik va ko‘p qirralik tomonlarni ko‘rsatib 
beradi. Darhaqiqat, hozirda agar foydalanuvchida tarjima 
dasturi bo‘lmasa, uni onlayn tarjima xizmatlari har doim 
ma‘lumotlarni tezda tarjima qilishda yordam beradi. 
Dunyodagi har bir ixtironing yaratilishi negizida 
mukammal, chuqur o‘ylangan nazariya va o‘ziga boy bo‘lgan 
tarix yotadi, shu kabi tarixning o‘ziga xos xususiyati va puxta 
o‘ylangan strategik nazariyalardan biri bevosita mashina 
tarjimasining tarixi, nazariy va amaliy jihatlarini o‘zida 
chambarchas bog‘lab turuvchi nazariy yondashuvlar yotadi.
Mashina tarjimasi tarixining boshlanish davrlari. 
Mashina tarjimasi g‘oyasi 50-yildan buyon mavjud bo‘lib shu 
davr ichida jahon olimlari tomonidan mashinada tarjima qilish 
ustida bir qancha ilmiy-tadqiqot ishlari olib borilgan[10]. 
Aynan mashina tarjimasi tarixi nihoyatda qiziqarli bo‘lganligi 
va jahon olimlarining ilg‘or g‘oyalari bilan MTning hozirgi 
zamonda nazariy va amaliy natiajasini yaqqol namoyon 
qilmoqda. Dastlab, mashina tarjimasi (MT) kompyuterlarning 
paydo bo‘lishi va ulardan intellektual muammolarni hal 
qilishda foydalanishga urinishlar bilan boshlangan. MTning 
birinchi mutaxassislari turli xil bilim sohalari olimlari bo‘lib, 
ular orasida asosan matematiklar, dasturchilar, bilim sohasi 
nazariyotchilari, tilshunoslar, tarjimashunoslarni o‘zida 
qamrab olgan bo‘lib, keyinchalik ular sun‘iy intellekt deb 
nomlana boshlangan. MT bo‘yicha dastlabki nazariyalar tilni 
ma‘lum bir kod sifatida tushunish edi va tarjima muammosi 
bir tildan (bir kod) ikkinchisiga transkodlash muammosi bilan 
tenglashtirildi. Biroq, tadqiqot natijasida bu nazariyaning bir 
tomonlamaligi (bir tilliligi) aniqlanildi. Shundan soʻng til 
nazariyasi boʻyicha chuqur izlanishlar, asosan, maʼnoni 
yetkazish yoʻllarini izlashga urinishlar boshlandi [11].
XX asrning o‘rtalarida tarjima jarayonini kompyuter 
bilan bog‘liq holda o‘rgansih g‘oyalarining paydo bo‘lishi 
mashina (avtomatik) tarjimasi yuzaga kelishiga turtki 
bo‘lishiga qaramay bu jarayon aynan XVII asrda faylasuflar 
G.V. Leybnis va Deskart tomonidan jumla va so‘zlarning 
o‘zaro bog‘liqligining kodlash masalasi ilgari surilgan. Biroq 
ushbu takliflarning barchasi ma‘lum bir vaqtgacha nazariy 
g‘oyaligicha qolgan va haqiqiy mashinaning rivojlanish 
bosqichiga olib kelmagan[12]. Keyinchalik, mashinaning 
tarjima qila olish imkoniyati haqidagi g‘oyani Ch. Bebbidj 
1836-1848-yillarda o‘sha davrdan 100-yil keyin paydo 
bo‘lgan elektron raqamli mashinaning mexanik prototipi – 
raqamli analitik mashinalar bo‘yicha olib borgan loyihasida 
qayd etgan [13]. 
XX asrning 30-yillariga kelib ―tarjimon mashinalar‖ 
amalda qo‘llanila boshlandi. Estoniyada mexanik tarjimani 
ro‘yobga chiqarishda A.Vaxerning nazariy qarashlari ―Vaba 
Maa‖ nomli ro‘znomada e‘lon qilindi. Fransiyada J. Astrouni 
tomonidan avtomatik bilingval lug‘atlardan foydalanish taklif 
etilib, u ―Mexanik miya‖ deb nomlangan mashina tarjimasi 
ishlanmasi uchun patentga ega bo‘ldi [14]. 1933 yilda 
lingvistik arifmometr muallifi P.P. Smirnov Troyanskiy Sobiq 
Rossiya Fanlar akademiyasiga o‘zi ishlab chiqqan ―bir tildan 
ikkinchi tilga tarjima qilishda so‘zlarni tanlash va chop etish 
mashinasi‖ loyihasi bilan murojaat qilgan. Mashina egri sirtli 
stoldan iborat bo‘lib, uning oldida kamera o‘rnatilgan, yozuv 
mashinkasi bilan sinxronlashtirilgan. Stol yuzasida ―lug‘at 
maydoni‖ - uch, to‘rt yoki undan ortiq tilda so‘zlar bosilgan 
erkin harakatlanuvchi plastinka bo‘lgan [15]. 
1.1-rasm.P.P. Smirnov Troyanskiy mashinasi (1933-yil) 
Shu yilning o‘zida P.P. Smirnov Troyanskiy tomoni-
dan Esperanto tili asosida tillar o‘rtasidagi grammatik 
boshqaruv usuli bilan taqsimlash metodi va bilingv lug‘atni 
o‘z ichiga oluvchi tizim yaratildi. Ushbu tizim uch bosqichni 
o‘z ichiga olgan: Birinchi bosqichda muharrir asosiy tildagi 

---