O„zMU xabarlari Вестник НУУз ACTA NUUz FILOLOGIYA 1/5 2022 - 310 -
so‘zlarni tartibga solib, birliklarning mantiqiy shakllarni
hamda sintaktik funksiyalarini belgilaydi; Ikkinchi bosqichda
mashina leksik shaklllarni tarjima qilinayotgan tilga o‘giradi;
Uchinchi bosqichda muharrir natijani me‘yorlashtiradi. Biroq
olimning bu yondashuvi kompyuterlar ommalashayotgan vaqt
– XX asrning 50-yillarigacha noma‘lumligicha qolaverdi[16].
Shuningdek, mashina tarjimasi o‘tgan asrning 40-yillari
oxirida amaliy fan yo‘nalishi sifati yuzaga keldi. Uning
nazariy asosida tilga kodlashtirilgan Sistema sifatida qarash
yotadi. Mashina tarjimasining dastlabki ilg‘or vakillari
matematik va muhandislar tomonidan 40-yillarning oxirida
AQShda IBM (Interational Business Machines-Xalqaro
Biznes Mashinalari)ning yaratilishi uchun kriptografik
vazifalarni bajarishga mo‘ljallangan kodlashtirish nazariyasi
asos bo‘ldi. 1940-yillarda birinchi kompyuter yaratilganidan
so‘ng, olimlar mashina tarjimasini amaliy jihatdan o‘rganish
va uni qisqa vaqt ichida tadqiq qilishga kirishilgan[17]. O‘sha
yillarda IBM mutaxassislarining birinchi tajribalari 250
jumladan iborat bo‘lgan lug‘atni to‘g‘ridan-to‘g‘ri o‘zida
qamrab oluvchi kichik dasturni ixtiro qilishga qaratilgan.
Puxta tuzilgan nazariya va tinimsiz ilmiy tadqiqotlar natijasida
ko‘zlangan dasturni muvaffaqiyatli yaratishga sazovor
bo‘lishgan. Ilk tadqiqot natijasi muvaffaqiyatli chiqqanidan
so‘ng, olimlar mashina tarjimasi bilan bog‘liq muammo aslida
unchalik qiyin emasligini ta‘kidlashgan[18].
Mashina tarjimasi 1946 yilga kelib ilmiy fan sifatida
shakllandi. Bunga, Rokfeller fondining Rokfeller ilmiy
departamenti direktori Uorren Uiver Endryu But va Norbert
Viner bilan yozishmalarda birinchi marta mashina tarjimasi
tushunchasini asos qilib ko‘rsatilgan [19]. Shu bilan birga
ushbu tadqiqiotlar mashina tarjimasiga bo‘lgan yangi
bosqichni boshlab berdi va boshqa olimlar ham MT bo‘yicha
o‘z tajribalarini o‘tkazishga zamin yaratdi. Bunga U.Uiverning
ilmiy tadqiqot ishlarini va ilg‘or g‘oyalarini yaqqol misol
qilish mumkin. Mashina tarjimasi 1946-yili ilmiy fan sifatida
shakllangan bo‘lsa 1947 yilllardan keyin alohida tadqiqot
sohasi sifatida qabul qilina boshlandi. O‘sha paytda kriptograf
Uorren Uiver Norbert Vinerga yo‘llagan maktubida mashina
tarjimasi muammosini kodlash (o‘qib tushunish) yo‘li orqali
solishtirishni ta‘kidlagan. 1949 yilda Uiver MT bag‘ishlangan
memorandum loyihasini ishlab chiqgan va unda IP (Intertnet
Protocol) ni qanday amalga oshirish mumkinligini asoslab
bergan. Uiver Norbert Vinerga yo‘llagan maktubida shunday
deb yozgan edi: ―Mening oldimda rus tilida yozilgan matn
bor, lekin men u matnni ingliz tilida yozilganligini va u
qandaydir
tushunarsiz
belgilar
bilan
kodlangan
deb
o‘ylayman, men qilishim kerak bo‘lgan yagona vazifa bu
matndagi ma‘lumotlarni olish uchun, kodni olib tashlashdir‖.
Uiverning keyingi g‗oyalari interlingval (Interlingua)
konsepsiyasiga asoslangan MT yondashuvi bilan bog‘liq
bo‘lgan. U.Uiverning interlingval (Interlingua) konsepsiyasida
ikki bosqichni amalga oshirish ko‘zda tutilgan: birinchi
bosqichda asosiy matn vositachi tilga o‘giriladi, ikkinchi
bosqichda uning natijasi keyingi tilga tarjima qilinadi [20].
O‘sha paytlarda bir nechta kompyuterlar asosan harbiy
muammolarni hal qilish uchun ishlatilgan, shuning uchun
AQShda rus-ingliz tiliga, Sobiq Ittifoqdada esa inglizcha-
ruscha tarjimaga asosiy e‘tibor berilgan.
Yuqoridagi ma‘lumotlarga tayangan holda xulosa
qiladigan bo‘lsak, dunyo olimlarining mashina tarjimasi
ustidan olib borgan ulkan ilmiy tadqiqot ishlari mashina
tarjimasining etimologik jihatini o‘rganishdan boshlab MT ga
ta‘rif berilishi, ixtiro qilish jarayoni, juda qiziq va yuqori
darajada taqdqiqot ishlarining olib borilganligiga guvoh
bo‘lamiz. Yuqoridagi tadqiqotlardan natija sifatida shuni
ta‘kidlash joizki, mashina tarjimasining jahon tilshunsligi va
tarjimashunoslik sohasiga qo‘shgan ulkan o‘rni kompyuter
lingvistikasining beqiyos rivojlanishiga ham asosiy omil
bo‘lganligini ko‘rishimiz mumkin. Mashina tarjimasining
taraqqiyot boshqichlaridan asosiy o‘rin tutgan AQSH va
Rossiyaning olimlari olib borgan tadqiqotlarini yaqqol guvohi
bo‘lishimiz va olib borilgan tadqiqotlar o‘z ichiga 1940-
yillardan boshlab 2000-yillargachon MTning rivojlanish
strategiyasini bosqichma bosqich olib borilishi MT ning ixtiro
qilish davrini puxta va keng miqiyosda davom etganligi bilan
boshqa sohalardan o‘zaro ajralib turishini bilish mumkin.
