O’zgaruvchanliк qonuniyatlari

3.Mutasion o’zgaruvchanlik

Mutasiya degan tushunchani fanga birinchi bo’lib Gollandiyalik genetik G.De-Friz kiritdi. U ko’p yillar davomida o’simliklarda uchraydigan mutasiyalarni o’rgandi. Kuzatishlarni xulosalab, 1901- 1903 yillari o’zining mutasion ta’limotini yaratdi.Uning ta’rifiga ko’ra mutasiya - bu irsiy belgilarning keskin o’zgarish hodisasidir. Ushbu mutasion ta’limotda ilgari surilgan g’oyalar quyidagilardir: 1) mutasiyalar to’satdan paydo bo’ladi: 2) mutasiya natijasida hosil bo’lgan yangi belgilar turg’undir: 3) mutasiyalar irsiy bo’lmagan o’zgaruvchanlikdan farqli o’laroq, o’zgaruvchanlikning o’rtamiyona shakli tevaragida uzluksiz qator-hosil qilmaydi. Chunki mutasiya natijasida sifat jihatidan o’zgarish sodir bo’ladi. 4) mutasiyalar har xil ko’rinishda paydo bo’lib, foydali va zararli bo’lishi mumkin: 5) mutasiyalarning uchrash ehtimoli o’rganilgan organizmlar soniga bog’liq: 6) o’xshash mutasiyalar bir nech marta paydo bo’lishi mumkin.

Mutasiyalarning quyidagi xillari mavjud.
I.Genomning o’zgarish xususiyatiga qarab;
1) Genom mutasiyalari-xromosomalar sonining o’zgarishi.
2) Xromosoma mutasiyalari-xromosomalar strukturasining o’zgarishi.
3) Gen mutasiyalari-genlarning o’zgarishi.
II.Geterozigota organizmda paydo bo’lishiga qarab:
1) Dominant mutasiyalar.
2) Resessiv mutasiyalar.
III.Mutasiyalarning kelib chiqish sabablariga ko’ra:
1) Spontan mutasiyalar, ya’ni mutasiyani keltirib chiqaruvchi sabab aniq emas (o’z-o’zidan paydo bo’ladigan mutasiyalar).
2) Indusirlangan mutasiyalar (keltirib chiqarilgan mutasiyalar).
IV.Irsiyatga berilishiga qarab.
1) Generativ mutasiyalar, ya’ni jinsiy hujayralarda bo’ladigan va nasldan-naslga o’tadigan mutasiyalar.
2) Somatik mutasiyalar, ya’ni somatik hujayralarda sodir bo’lib, nasldan-naslga berilmaydigan mutasiyalar.
Gaploid to’plami xromosomalar va ulardagi genlarning yig’indisiga genom deyiladi. Gaploid to’plamdagi xromosomalar soni n-harfi bilan belgilanadi. Agar hujayradagi gaploid to’plam xromosomalarning barchasi baravariga oshib ketsa bunday organizmlarni poliploid organizmlar deyiladi.
Poliploid organizmlar kelib chiqishiga ko’ra ikki xil bo’lishi mumkin, ya’ni avtopoliploid va allopoliploid. Avtopoliploid organizmlar bitta turga xos bo’lgan, allopoliploid-har xil turga mansub bo’lgan genomlar sonining oshishi bilan yuzaga keladi. Genomdagi faqat ayrim xromosomalar sonining oshishi yoki kamayishiga aneuploidiya deyiladi.
Inversiya-xromosomaning biron qismining 180 burilib shu xromosomaning biron-bir qismining tushib qolishi, ya’ni yo’qolishi.
Xromosomalararo o’zgarishlarga asosan translokasiyalar misol bo’la oladi. Translokasiya-ikkita xromosomaning qismlari o’rtasida bo’ladigan o’zaro almashinuv.
Gen mutasiyalari DNK molekulasidagi nukleotidlarning joylashish tartibining o’zgarishi bilan yuzaga keladi.
Gen mutasiyalarining kelib chiqishiga ko’ra ikkita guruhga ajratish mumkin:1)bir juft azotli asoslarning boshqasi bilan almashinuvdan hosil bo’lgan mutasiyalar: 2)azotli asoslarning tushib yoki ortib ketishidan hosil bo’lgan bo’lsa somatik, jinsiy hujayralarda hosil bo’lgan bo’lsa generativ mutasiyalar deyiladi.
Spontan mutasiyalar tabiatda odam ishtirokisiz, noma’lum sabablarga ko’ra o’z-o’zidan hosil bo’ladi.
Indusirlangan mutasiyalar, inson tomonidan ma’lum maqsad uchun olinadi. Bunday mutasiyalarni organizmga har xil mutagenlarni (mutasiya hosil qiluvchi omillar) ta’sir ettirib olish mumkin. Mutagenlarni uch guruhga ajratish mumkin: 1) fizikaviy (radioaktiv nurlar, rengen nurlari, harorat va hokazolar). 2) kimyoviy (ayrim organiq va noorganik moddalar, masalan, etilenimin). 3) biologik (viruslar, har xil organizmlarning modda almashinuvida hosil bo’lgan toksin moddalar va hokazolar).