Kuzatish joyi, birligi, to’plami

Statistika fanidan 3-mavzuda qoyilgan topshiriq javoblari.

Savollar;

1. 
   Kuzatish joyi, birligi, to’plami va vaqti deganda nimalar tushiniladi?
   
2. 
   Ma’lumotlar to’plashdagi xususiyatiga qarab statistik kuzatishlar qanday turlarga bo’linadi?
   

Bajardi. Niyazov Mansur Maxmutovich

1. 
   Kuzatish joyi, birligi, to’plami va vaqti deganda nimalar tushiniladi?
   

Kuzatish joyi - bu o‘rganilayotgan ommaviy hodisalar haqida boshlang‘ich ma’lumotlarni to‘plash jarayonidir. Ommaviy jarayonlarni statistika jihatidan o‘rganish, ya’ni bir turli hodisalar va ularning belgilari orasidagi bog‘lanishlarni miqdoriy ifodalab ularning to‘plarida namoyon bo‘ladigan statistik qonuniyatlarni aniqlash uchun dastlab ular haqida, o‘rganilayotgan obyektlar to‘g‘risida boshlang‘ich ma’lumotlar yoki boshqa so‘z bilan aytganda xom statistik materiallarni to‘plash kerak.

Kuzatish birligi - bu kuzatish obyektining mustaqil bo‘linmas tarkibiy qismi (birligi) bo‘lib, uning muhim belgilari haqida ma’lumotlar olinadi. Kuzatish birligi deganda, kuzatilayotgan obyektning mustaqil bo‘linmas tarkibiy unsuri, birligi tushuniladi. Kuzatish jarayonida uning muhim belgilari haqida ma’lumotlar olinadi. Masalan, sanoat faoliyati tekshirilayotganda har bir korxona va firma, qishloq xo‘jaligini o‘rganilayotganda har bir shirkat xo‘jaligi, dehqon va fermer xo‘jaligi kuzatish birligi hisoblanadi. Ayrim hodisalarni tekshirishda kuzatish birligi bilan birga hisob birligi ham belgilanadi. Masalan, chorva ro‘yxatida har bir mol turi haqida, asbob-uskunalar ro‘yxatida esa har bir mashina, stanok va boshqa asbob-uskunalar haqida batafsil ma’lumotlar to‘planadi. Bu holda ho‘jalik, korxona kuzatish birligi bo‘lsa, uning qayd qilinadigan har bir belgisi hisob birligidir.

Kuzatish to’plami – bu birliklari kuzatishdan o’tgandan so’ng, ularni bir-biriga qo’shsak yoki ayirsak to’plam birliklari soni aniqlanadi. Bunday ko’rsatkichlar son miqdorlar deyiladi. Ayrim hodisalar sanash bilan emas, o’lchash yo’li bilan chiqariladi.

Masalan, sotilgan tovar miqdori, qazib olingan oltin va h.k. Bunday ko’rsatkichlar hajm miqdorlar deyiladi.

Kuzatish vaqti va muddati – deganda statistic kuzatish qachon (qaysi vaqtda) va necha kunda amalga oshirilishi tushuniladi. Kuzatish vaqtini tanlash muhum masala. Odatda, aholi ro’yxatini o’tkazish uchun qish payti tanlanadi (oxirgi yani 1989 yil 12-19 yanvar kunlari o’tkazilgan), chunki pu payitda aholi harakati eng pastdir.

2. 
   Ma’lumotlar to’plashdagi xususiyatiga qarab statistik kuzatishlar qanday turlarga bo’linadi?
   

Maxsus tashkil qilingan statistik kuzatishlarni voqea va hodisalarning sodir bo’lishini qayd qilish vaqtiga qarab uch turga bolinadi yani uzluksiz, fursatli va bir yo’la kuzatishga ajratish mumkin.

Uzliksiz kuzatish – bu hodisa bo’lishi bilanoq qayd qilinadigan kuzatish tushuniladi. Masalan, bola tug’ulishi, nikohdan otish kabilardur.

Fursatli kuzatish – bu ma’lum muddatda o’tkaziladigan kuzatishdir. Masalan, aholi ro’yxati va boshqalardur.

Bir yo’la kuzatuv – bu biron masalani yechish uchun o’tkaziladigan kuzatuvga aytiladi. Masalan, korxonalarni jixozlanish darajasining bozor iqtisidiyoti talablariga javob berishi va bermasligini o’rganish maxsus kuzatish otkazishdir. Bunday kuzatishni keyinchalik o’tkazmaslik ham, zaruriyat tug’ulsa, yana o’tkazish ham mumkin.