|
O`zg
varaq
Hujjat №
Imzo
Sana
Bet
Halilov F.V
Haqberdiyev I
Hahhhh
Bajardi:
Rahbar:
boshqarishda keng miqyosda ishlatilishi quyidagi faktorlar bilan
yligi (istalgan talabga javob ola olishligi, ma’lumotlarni
himoyalanganligi va yaxlitligi (ma’lumotlarga ruxsatsiz kirish mumkin
emasligi hamda kompyuter texnik vositalarining nosozligidan
himoyalanganligi). Ma’lumotlarni qayta ishlash masalalarini yechish
usullarning takomillashishi, ma’lumotlar banki tushunchasini ham keltirib
chiqardi. Ma’lumotlar banki (MBN) – MB, MBBT va ularni amalga oshiruvchi
texnik vositalar majmuidir. Ma’lumotlar banki - ma’lumotlarni
markazlashtirilgan holda saqlash va jamoa bo’lib foydalanishning
avtomatlashtirilgan tizimidir. Uning tarkibiga MB yoki ularning majmui, MB
spravochnigi, MBBT hamda so’rovlar va amaliy dasturlar kutubxonasi
kiradi. Ma’lumotlarni o’zida saqlab va MBBT ostida boshqariladigan fayl
oldin «ma’lumotlar banki» deb atalib, keyinchalik esa “ma’lumotlar bazasi”
dab yuritila boshlandi. MBN istalgan ma’lumotlar to’plamiga tegishli bo’lishi
mumkin, jumladan mustaqil fayllar, MB va axborot izlovchi tizimlar.
Ma’lumotlar bazasidan va bankidan foydalanish o’zaro bog’langan
ma’lumotlar to’plamlariga kirishni ulardan foydalanishni avtomatlashtirish,
ma’lumotlarni yangilash, keraksizlarini yo’qotishni avtomatlashtirishni
ta’minlaydi, jumladan effektiv paketli holatni va teleprotsessorli
ma’lumotlarni ishlashni ta’minlaydi.
2. Ma’lumotlarning «mohiyat-bog’lanish» infologik modeli
Loyihalashda o`rganilgan ma`lumotlar, foydalanuvchilar takliflari va ish
jarayonini tasavvur qilishga asoslangan holda MB ning boshlang`ich xomaki
nusxasi tayyorlanadi. Tabiiy til orqali matematik formulalar, jadvallar,
grafiklar va barcha kishilarga tushunarli bo`lgan vositalardan foydalanib
tayyorlangan MB loyihasi ma`lumotlarning infologik modeli deb ataladi.
Infologik modellashtirishning maqsadi MB da saqlanadigan ma`lumotlarni
yig`ish va taqdim qilishni inson tushunadigan tilda ifodalashdir. Shuning
uchun, ma`lumotlarning infologik modelini tabiiy tilga yaqin usulda
tavsiflashga harakat qilinadi. Infologik modelning
asosiy qurish elementi mohiyat, ular orasidagi bog`lanishlar va xossalari
(atributlari) hisoblanadi. Mohiyat-MB da saqlanishi kerak bo`lgan
ma`lumot, ixtiyoriy bir-biridan farq qiluvchi ob`ektdir. Insonlar, joy,
samolyotlar, reyslar, ta`m, rang va h-zolar mohiyat bo`lishi mumkin.
Mohiyatning tipi va nusxasi mavjud. Bir butun majmua sifatida
qaralayotgan shaxslar, fanlar, hodisalar yoki g`oyalarni mohiyat tipi
tushunchasi deb qarashimiz mumkin. Majmuadagi aniq narsalar mohiyat
O`zg
varaq
Hujjat №
Imzo
Sana
Bet
Halilov F.V
Haqberdiyev I
Hahhhh
Bajardi:
Rahbar:
nusxasiga tegishli bo`ladi. Masalan, ‘Shahar’ mohiyat tipi bo`lsa, ‘Buxoro’ esa
mohiyat nusxasi hisoblanadi. Atribut-mohiyatning nomlangan tavsifidir.
Nomlash aniq bir mohiyat tipi uchun takrorlanmas, ammo turli xil mohiyat
tiplari uchun bir xil bo`lishi mumkin. (Masalan, ‘Rang’ atributi ‘It’,
‘Avtomobil’, ‘Gul’, ‘Tutun’ va h-zo singari mohiyatlar uchun aniqlanishi
mumkin). Atribut mohiyatda qanday ma`lumotlar saqlanishi kerakligini
aniqlash uchun ishlatiladi. Masalan, ‘Avtomobil’ mohiyati uchun ‘Tip’, ‘Tur’,
‘Raqami’, ‘Rang’ va h-zolar atributga misol bo`la oladi. Bu erda tip va nusxa
o`rtasida farq mavjudligi namoyon bo`ladi. ‘Rang’ atributi tipi juda ko`p
qiymat yoki nusxaga ega bo`ladi: ‘Qizil’, ‘Ko`k’, ‘Sariq’, ‘Oq’ va h-zo.
Mohiyatning har bir nusxasiga atributning birgina qiymati taqdim qilinadi.
Mohiyatning tipi va atributi orasidagi mutloq farq mavjud emas. Mohiyat
tipiga bogliq holda atribut o`z o`rniga ega bo`lishi mumkin. Boshqa hollarda
atribut mustaqil mohiyat sifatida qatnashishi mumkin. Masalan, avtomobil
zavodi uchun ‘rang’ ishlab chiqarilayotgan mahsulot atributi bo`lsa, rang
ishlab chiqaruvchi fabrikada ‘rang’ mohiyat tipi hisoblanadi. Kalit-
atributlarning kam sonli to`plami bo`lib, ular qiymatlari bo`yicha
mohiyatning kerakli nusxasini topish mumkin. To`plamdan biror bir
atributni chiqarganda, qolgan atributlar yordamida mohiyatning
mutanosibligini belgilay olmaslik, kamlik tushunchasini bildiradi. Masalan,
biror bir oliy ta`lim muassasi xodimlari haqidagi ma`lumotlar to`plami
‘Xodim’ mohiyati bo`lsa, unda ‘tabel rakami’ kalit hisoblanadi.
Bog`lanish-ikki yoki undan ortiq mohiyatlarni birlashtirishdir. Chunki, MB
ni tashkil qilishning shartlaridan biri, mohiyatlar orasida o`zaro bog`liqlikni
tashkil qilib, mohiyatning biror-bir qiymati orqali boshqa mohiyatni
izlashdan iborat bo`ladi. Mavjud MB yuzlab, hattoki minglab mohiyatlarni
umumlashtiradi va nazariy jihatdan mohiyatlar orasida millionlab
bog`lanishlarni tashkil qilish mumkin. Ko`plab bog`lanishlarning mavjudligi
infologik modelning murakkabligini belgilaydi. Bog`lanishlar tavsifi va
modellashtirish tillari. Infologik modelni qurishda ER diagramma (inglizcha
Entity-relationship mohiyat-bog`lanish) tilidan foydalanish mumkin. Unda
mohiyat to`g`ri turtburchak, birlashtirish romb yoki oltiburchak, atributlar
oval, bog`lanishlar esa yo`nalishga ega bo`lmagan va yuqorisida bog`lanish
darajasi qo`yilgan chiziq shaklida ifodalanadi. Bog`lanish darajasi 1 yoki
‘ko`p’ so`zini bildiruvchi M harfi bilan belgilanadi. Ikki mohiyat, masalan A
va B orasida 4 xil bog`lanish bo`lishi mumkin. Birinchi tip-‘birga-bir
bog`lanish’ (1:1). Har bir vaqtda A mohiyatning har bir nusxasiga B
mohiyatning 1 yoki 0 nusxasi mos keladi.
Do'stlaringiz bilan baham: | 
