O’zbekstan respublikasi xaliq bilimlendiriw wa’zirligi

BEKKEMLEU UShIN SORAWLAR:

1. 
   Mugallimnin’ sheberligi degende neni tu’sinesiz?
   
2. 
   Ustazliq ka’sipke qoyilatugin talaplar qanday?
   
3. 
   Ka’siplik bilim beriwde mugallimnin’ sheberligi qalay bahalanadi?
   

Usinilgan a’debiyatlar:

1. 
   Karimov.I.A. Barkamol avlod-O’zbekiston taraqqiyotining poydevori. T-1992 y
   
2. 
   Хoliqov A. Pedagogik mahorat. O’quv qullanma. T.: 2010 y
   
3. 
   Pedagogik maxorat (Namunaviy ukuv dasturi) Tuz.Ishmuxamedov.R dots.A.Sultanova 2002 y
   
4. 
   L.Rasulova. Pedagogik maxorat fanidan ma`ruzalar matni FarDU 2002 y.
   
5. 
   N.N.Azizxodjaeva “Pedagogik texnologiya va pedagogik maxorat” Tashkent 2003 y
   

6.WWW. ziyonet.uz/pedagogik mahorat. Zip
7.WWW. ziyonet.ru/pedagogika. Zip
Lektsiya №2
Pedagogikaliq pikir tariyxi ha’m mektep a’meliyatinda oqitiwshi sheberligi ma’seleleri.

J o b a:
1. A’yyemgi da’wirlerden VII-a’sirge shekemgi da’wirdegi ustaz, sha’kirt haqqinda pedagogikaliq pikirler.

2. Shigis danishpanlarinin’ ustaz sheberligi haqqindagi pikirleri.
3. A’yyemgi Gretsiya ha’m Rim filosoflari ka’sip ha’m sheberlik haqqinda.
4. Ya.A.Komenskiy, K.D.Ushinskiy, A.S. Makarenkolar pedagogikaliq texnika ha’m pedagogikaliq sheberlik haqqinda.

Tayanish tu’sinikler:

Ustaz, sha’kirt, oqitiwshi- ustaz sheberligi, oqitiwshi ha’m sha’kirt araligi qatnas, ta’rbiyaliq ta’sir ko’rsetiw, so’z sheberligi ha’m ma’deniyati, pedagogikaliq talant.

Xalqimizdin’ o’tmishin qansha bilsek, u’yrensek, ha’zirgi o’mirimizdi turmis ta’rizimizdi sonsha tuwri ha’m aniq tu’sinip jetemiz.

O’zbekstan ga’rezsizlikke erisken ku’nnen baslap-aq o’tken qisqa waqit ishinde o’zbek, qaraqalpaq xalqi siyasiy ekonomikaliq ha’m ma’deniy tarawlarda u’lken jetiskenliklerge eristi. O’z tariyxinda jan’asha oylaw tiykarinda erisken ata-babalar qaldirgan bay ma’deniy ruwxiy miyrasti u’yreniwge miyasar boldi, milliy ma’deniyatimiz qayta tiklendi, Respublikamizda ilim. pa’n, solardan pedagogika pa’ni jan’a rawajlaniwga ko’terildi ha’m basqa da isler a’melge asirilmaqta.
Orta Aziyada a’yyemgi ha’m qulshiliq da’wirlerde bala ta’rbiyasinda na’siyat, ma’jbu’rlew, qorqitiw ha’m basqa da usillardan paydalangan. bul usillar balanin’ isine baha beriw na’tiyjesinde tu’sindiriw isleri jeke ha’m topar tu’rinde a’melge asirilgan.
B.e.sh. u’sh min’in’shi jillardan baslap b.e VI a’sirlerge shekemgi ja’miyetlik tariyxiy turmisti o’z ishine alatugin zaratushtra dininin’ «Avesto» tilinde jaratilgan kitaplarinin’ ja’mi «Avesto» tariyxta u’lken a’hmiyetke iye. Ol o’z da’wirinin’ ma’deniy ilimiy bagdarin belgilep berdi ha’m xaliqtin’ sotsial siyasiy dizimin, u’rp-a’detin, ta’lim -ta’rbiya siyaqli bir qatar ma’selelerdi aship berdi. «Avesto» adamlardi ta’rbiyalawdagi maqset olardi jaqsiliq etiwge u’yretiw ha’m turmistagi jaqsi islerdi rawajlandiriw dep belgilegen. Bul ushin adamlar siylasiqli. Jaqsi ma’mle, qayir saqawatli, miynet su’ygish boliwi kerek.
Kitapta aqilli boliw, ilimlerdi u’yreniw ustazlardan ta’lim aliw arqali a’melge asadi. Bilimli ustazlardin’ jaslarga aqil ta’rbiyasin beriwde xizmeti ulli degen ko’z-qaraslar orin algan. Ustazliq etiw ushin teren’ bilim, ta’jiriybe, al sha’kirt boliw ushin u’yreniwge qa’biletlilik kerek ekenligi aytilgan. Ustaz boliw, belgili bir ilimler tarawinan ta’lim beriw u’lken pedagogikaliq uqipliliqti ha’m ta’jiriybelilikti talap etedi dep bayanlanilgan.
Arab xalqinin’ ulli oyshil danishpani. Siyasiy isker Muhammed Ibn Abdulla islam dinine ol «o’urandi ha’m bunnan keyingi kiyeli derek, danaliq so’zler alti min’nan aslam «Ha’dis» lerdi jaratti».
Paygambar o’zinin’ bir ha’disinde «Ibadat pa’ziyletlerinen go’re ilim pa’ziyletleri magan su’ykimlirek» degen edi. Bul jerde dinge pu’tkil berilip siyiniwshiliqtan go’re ilimge qizigiw. Ilim sirlarin u’yreniwdi a’hmiyetli dep esaplagan. sebebi ilim ja’miyetlik rawajlaniwdi ta’miyinlewshi faktorlardin’ biri, xaliqqa baxit jolin silteytugin shamshiraq dep ko’rsetti. «Bir saat ilim u’yreniw tu’ni menen namaz oqip shiqqannan abzaldur. Bir ku’n ilim u’yreniw u’sh ay oraza tutqannan jaqsidur» dep insanlar ushin za’ru’r na’rse Alla ushin ilim u’yreniw, dun`ya sirlarin biliwdi a’hmiyetli dep ko’rsetti. Bul ma’selede ustaz-ulamalardin’ atqaratugin xizmeti u’lken ekenligin tu’sindirdi. Ilim joq bolmaydi. Onin’ keltiretugin paydasi izgi a’wladlar ushin da jaramli ha’m ba’rqulla dawam etiwshi qubilis.
Pu’tkil du’n`ya ju’zine dan’qi jayilgan alim-oyshillar Rudaki. Farabiy, Beruniy, Ibn-Sino, Yusuf xos xojib. A.Yugnakiy. X.A.yassawiy h.t.b. o’zlerinin’ ta’lim-ta’rbiyaliq ha’m do’retiwshilik jumislarin alip bardi. olar ta’rbiyashi ustazlar, mugallimlerdin’ xizmet sheberligi haqqinda jaqsi pikirlerin aytti. Farabiy mugallim ushin ta’lim-ta’rbiya ju’rgiziw usili ko’p ekenligin, bunin’ eki tu’ri` q. Tu’sindiriw. Ma’jbu’rlep, shara ko’riw basli usillar ekenligin eskertedi. Jaslarga bilimdi tu’sindirgende olardin’ yadlap aliwi emes, al izbe-izligin saqlap. Belgili bir baylanislar boyinsha yadta toliqtirip ugiwi za’ru’r dedi. Mugallim sha’kirtine qatnasta qatal, yaki ku’ta’ bosan’ bolmawi kerek, sebebi ogada qabil boliw oqiwshilardin’ mugallimge degen jek ko’riwshiligin tuwdiradi. Al ju’da’ bosan’liq ustazga ha’m ol oqitip atirgan pa’nge mensinbewshiligin payda etedi.
Beruniy ilimnin’ payda boliwi ha’m onin’ waziypalari ma’selesinde teren’ pikirler bayanlap «Ilim tu’rlerin adamlardin’ tirishilik turmisindagi za’ru’rlikleri dun`yaga keltiredi» dep jazadi. Jaslar ilimnin’ tabislarin o’zlestirip, ilimdi tagida rawajlandiriwi ha’m izgi a’wladlarga u’yretiwi kerek dedi. Sol sebepli ilim u’yretiwde ustazlardin’ roli u’lken ekenligin, onin’ jetik bilimli adamlar boliwi, eger ustaz teren’ bilimli bolmasa, sha’kirtleride ilim tarawinda shala sawat bolatuginin eskertip` «mugallim qanday bolsa oqiwshisida sonday boladi»-dedi. Onin’ pikirinshe` «Bilim qaytalaw ha’m ta’kirarlawdin’ jemisi».
Ibn Sinonin’ ta’lim-ta’rbiya haqqindagi ko’z-qaraslari (oi0-q0eu) Orta Aziya xaliqlarinin’ pedagogikasinin’ rawajlaniw tariyxinda u’lken oringa iye. Ibn Sina «Oqitiwshi balalarga ta’lim bermesten aldin olardin’ minez-qulqin u’yreniwi ha’m bilimlerin tekseriwi kerek. Da’slep ol oqiwshinin’ nege qizigatuginligin tekserip son’ ogan o’ner yamasa bilim tu’rin usiniwi kerek dep ko’rsetti. Ta’rbiyashi rasgo’y, a’dil, taza kiyinetugin ha’m biliw za’ru’rligin atqaradi. Ol jas a’wladti oqitiwda ha’m ta’rbiyalawda aldina bir qansha talaplar qoyadi. Onin’ pikirinshe` q Ta’rbiyashi balalar menen sa’wbette to’menshik boliwi kerek. w. mugallim oqiwshilar ta’limdi qalay o’zlestirip atirganin baqlap bariw kerek. e Oqitiw protsessinde mugallim ha’r qiyli usillardi qollaniwi kerek. r Ta’rbiyashi oqiwshinin’ este saqlawi ha’m basqa qa’biletlerin biliwi kerek. t ta’rbiyashi balalardi ta’rbiyalawda tiyisli sharalardi ko’riwi, o’tkenlerdi ta’kirarlawdi ma’jbu’r etiw arqali olardi pa’nge qiziqtiriw kerek. y ta’rbiyashi o’z pikirin bayan etiwden aldin ma’selenin’ ma’nisine o’zi tu’sinip aliwi keyin oni qisqa aniq etip, a’debiy tilde tu’sindiriwi kerek. Ko’p so’ylemewi kerek, dep tu’sindiredi.
Ulli oyshil A.Nawayi jaslarga teren’ bilim beriwde mugallimler ha’m ustazlardin’ o’zleri bilimli ta’rbiyali boliwi kerek deydi. Bir ku’shli adam bir jas balani saqlawga a’zzilik etedi. Oqitiwshi bolsa bir waqitta ilim ha’m a’dep u’yretedi. Eger, sha’kirt patshaliqqa erisse de mugallimge qulliq qilsa arziydi. Ta’rbiya ha’m bilim ata-ana ha’m oqitiwshi ta’repinen beriliwi kerek dep aytadi.
3. Gretsiya ha’m Rim filosoflari pedagogikaliq ka’sip ilim bilim ha’m sheberlik haqqinda a’yyemgi Gretsiya ha’m Rim ma’mleketlerinde pedagogikaliq teoriya pedagogika filosofiyanin’ bir ajiralmas bo’limi sipatinda rawajlandi. Sokrat Platon Demokrit Aristotel`, h.t.b. danishpanlardin’ miynetleri ideyalari a’hmiyetli orindi iyeledi. Bul alim danishpanlar ta’lim ta’rbiya teoriyasin jaratti. Sokrat b.e.sh. 469 jil Afinada tuwiladi. Ol haqiyqatti ba’seki arqali. Gu’rrin’lesiw joli mene biliw, an’law mu’mkin degen ideyani ilgeri su’redi. Ol usinis etken bul pikir o’z da’wirinde «Sokrat metodi» dep atalgan. Sokrattin’ ta’limati boyinsha insan en’ da’slep a’dep da’rejesi, insan ushin a’hmiyetli bolgan paziyletlerdi iyelep aliwi kerek. Insan bunday a’dep ikramliliq paziyletlerdi ilim pa’n ta’lim arqali u’yrenedi. o’nerden jaqsiraq ilimnen ulli na’rse joq dep adamlardin’ ilim u’yreniwine, o’ner biliwine u’lken a’hmiyet beredi.
Platon. Gretsiyanin’ ataqli filosofi ol b.e.sh. 428 jil Afina qalasinda aristokrat shan’araginda dun`yaga keledi. Platon eii jillari o’zinin’ filosofiyaliq mektebin du’zedi. Mektepti Afina qaharmani Akademiya hu’rmetine «Akademiya» dep ataydi ha’m ilimiy islerin dawam etedi. Platonnin’ pikirinshe. u’lkenlerdin’ balalarga ko’rsetken ta’siri balalarda a’dep-ikramliliq sipatlarinin’ payda boliwinda ko’rinedi. Ta’sir etiw-kishi jastagi balalardi ta’rbiyalawdin’ tiykari bolip esaplanadi,-dep ko’rsetedi. kishi jastagi balalar zawiqlaniw qaygiriw arqali jaqsiliq ha’m baxit haqqindagi tu’sinikke iye boladi. Platon qurali dep esaplaydi.
Demokrit. (b.e.sh. 469-370) filosofiya, do’retip, insan shaxsinin’ qa’liplesiwinin’ onin’ ta’biyati ha’m matematika oyin a’debiy shigarmalar oqip beriwdi a’psana ertekler aytip beriwdi ta’rbiya, fizika, biologiya, meditsina, psixologiya, sanaatqa baylanisli shigarmalar ta’rbiyasina baylanisli dep esaplaydi. Eger insan oqimasa sheberlik ha’m danishpanliqqa erise almaydi. Insan shinigiw. Jumis islew arqali er jetedi. Jaslarga aqil parasatliliq, u’lkenlerge danaliq ta’n. Aqil parasatti olarga ta’biyat bagishlaydi-degen pikirdi alga su’redi.
Demokrit balalarga u’lgi boliw, so’z arqali ta’sir etiw, isendiriw ha’m da’liller menen ta’rbiyalawga olardi miynet etiwge a’detlendiriwge u’lken a’hmiyet beredi.
Aristotel: A’ yemgi Gretsiya filosofi b e sh 384-322 j jasagan.
Aristotel` 20-jil dauaminda Afina qalasinda Platon Akademiyasinda ta’lim aladi 343 jili Makedoniya taxtinin’ iyesi Aleksandr Makedonskiydin’ ta’rbiyashisi bolip xizmet etedi
355 jili Afinada Likey atindagi mektepti sho’lkemlestiredi Ol biologiya logika filosofiya etika matematika psixologiya taraulari boyinsha birneshe shigarmalar do’retti Ol jaratqan ilimiy do’retpeler antik du’n`yanin’ en’ ulli jemisi sipatinda ruwxiy ma’deniyattiq rawajlanwinda za’rurli a’hmietke iye boladi
Aristotel` o’zinin’ a’dep-ikramliliqqa arnalganshigarmalarinda insandi ha’r ta’repleme rawajlandiruda aqil ha’m yadtin’ a’hmiyetin ekenligin aytip o’tedi Jasin esapqa algan halda fizikaliq a’dep-ikramliliq ha’m aqil ta’rbiyasin birgelikli a’melge asiriw kerekligin aytadi
Kvintilmon A’yyemgi Rimde jasagan. Ol oqitiwshilardi o’z qa’niygeligi boiinsha teren’ bilimge iye boliwlarin talap etti. Ol` «qa’lbi jasalma isenim menen tolgan tek gana o’zlerin alim dep bilgen adamlardan jamani joq»-dep ko’rsetti. Balalar ta’rbiyasi haqqinda bir qansha pikirlerin atap ko’rsetedi. Balalar menen u’zliksiz ra’wishte tu’rli qiziqli ra’wishte tu’rli qiziqli shinigiwlar sho’lkemlestiriw lazim. Jas balani maqtaw menen kewilin ko’teriw marapatlaw siyliqlaw ta’rbiyada do’retiwshilik iskerligin rawajlandiriw za’ru’r.
Kvintilmon ta’limde ko’rgizbelilikke u’lken itibar qaratadi, ta’limde izbe-izlilik ha’m baylanisliliq boliwdi talap etedi. Onin’ pikirinshe balaga ko’p na’rseni u’yreniwge ma’jbu’r qilmaw kerek, biraq bilgenin bekkemlew kerek. Balanin’ oylawi bekkem, a’debiy so’ylewge iye boliwi kerek. balalarda bul ko’nlikpeni mektepke shekemgi jastan balalardi rawajlandiriw za’ru’r dep ko’rsetedi.
4. Yan Amos Komenskiy (1592-1670)
Ulli chex pedagogi o’zinin’ pedagogikaliq teoriyasinda ta’rbiyanin’ ta’biyatqa u’ylesimli boliwi haqqinda tu’siniklerdi alga su’redi. «Ulli didaktika» da oqitiw ta’biyiylikke boysiniwi ta’biyat talabina say boliw kerekligin aytadi. Oqitiwshinin’ waziypasi bilimdi bala sanasina toliq jetkiziw onin’ aqiliy ta’repte o’siriw kerek degen edi. Ol balani jas da’wirlerge bo’ledi.
1. Tuwilgannan y jasqa shekemgi- ana mektebi.
2. 6-12 jasqa shekem xaliq mektebi yaki ana tili mektebi
3. 12-18 jasqa shekemgi gimnaziya.
4. 18-24 jasqa shekemgi universitet akademiya.
Komenskiy tariyxi birinshi bolip klass sabaq sistemasin islep shiqti.
Komenskiydin’ ideyalari, jazip qaldirgan shigarmalari ha’zirgi ku’nge shekem o’z a’hmiyetin joytqan joq.
Anton Semenovich Makarenko (1888-1939)
A.S.Makarenko 1888j 13 martta Xar`kov guberniyasida Belopole qalasinda isshi shan’araginda tuwildi. Onin’ shan’aragi o’z da’wirinde aldin’gi ma’deniyatli shan’araq edi. Atasi Semen Grigor`evich taza hu’jdanli haqiyqatshil miynetkesh adam edi. Jas Anton oqiwdi ju’da’ erte bes jastan aq u’yrenip aldi. Ol qala bilim jurtin pitkergennen son’ bir jilliq pedagogika kursina kirip oni tamamlap shiqti ha’m qo0t jili xaliq oqitiwshisi atagin alip . temir jol mektebine oqitiwshi etip tayarlandi. Ol mektepte alti jil isledi. A.S. Makarenko o’z bilimin ja’ne de asiriw maqsetinde qoqr jil Poltavadagi oqitiwshiliq institutina kirip. Oni qoqu jil altin medal` menen tamamlaydi. Ol qoqu-qi jillari Kryukovadagi joqari baslangish mektepke inspektor (mudir) bolip tayarlanadi ha’m pedagogikaliq iske zor qizigiw menen kirisedi. Onin’ pedagogikaliq shigarmalarinan «Pedagogikaliq poema», «Minaralardagi bayraqlar». «otizinshi jillar marshi». «Ata-analar kitabi». «Balalar ta’rbiyasi haqqindagi lektsiyalar» ha’m t.b. jazdi. A.S. Makarenkonin’ pedagogikaliq miyrasi ha’zirge shekem o’z ma’nisin joyitpagan.
Konstantin Dmitrievich Ushinskiy.
Ataqli rus pedagogi K.D.Ushinskiy 1824 jili Tula qalasinda tuwiladi. Ol Novgorod-Severskadagi gimnaziyada orta magliwmat algan qir0 jilda Moskva universitetin Adliya yuridik fakul`tetine oqiwga kirdi. Studentlik jillarda o’z betinshe bilimin asirip agartiwshi iyesi boldi. Ushinskiy rus. Nemets ha’m frantsuz tillerinde basilgan a’debiyatlardi oqip u’yrenedi. Universitetti tamamlagannan keyin 22 jasinda Yaroslavl`degi yuridik litseyde entsiklopediya nizamshiliq ma’mleket huqiqi pa’nleri kafedrasina professor lawazimina orinlawshi etip tayarlandi. Ol studentlerdi ilim iqizigiwshiliq olar qa’lbinde xaliqqa muhabbat sezimin oyatti. Ogan xizmet qiliw ushin tayar tur sezimin ta’rbiyalawga ha’reket qildi. Ol studentlerdi xaliqtin’ mu’ta’jlerin u’yreniwge xaliqqa ja’rdem beriwge shaqirdi. Ushinskiy pedagogika ma’selelerine arnap bir qansha maqalalar menen birge qiyq jilda klassta rus tilin oqitiw ushin Detskiy mir atinda xrestomatiya shigardi
1867 jil Ushinskiy pedagogika pa’nine qimbatli qissa bolip qosilgan o’zinin’ tiykargi shigarmasi «Insan ta’rbiya predmeti sipatinda» atli shigarmasin jazdi. Ta’rbiyanin’ xaliqshilligi haqqindagi ideya Ushinskiydin’ pedagogikaliq teoriyasindagi en’ tiykargi ideyasi. Ha’r bir ma’mlekette balalardi sistemasi Ushinskiydin’ birinshi ken’ ma’niste alingan pedagogikaliq ilim ta’rbiya ta’jiriybesinin’ uliwmalastirilgan na’tiyjesi bolmagi filosofiya, anatomiya, fiziologiya, psixologiya, tariyxqa tiykarlanbagi lazim.
Ushinskiy ta’lim ta’rbiya isinde oqiwshilardin’ aktivligine tayaniw kerekligin aytti, ta’lim balalarga bekkem bilim berip ha’m ko’nlikpeler payda etiw ushin aniq sonday-aq ta’rtipli ha’m isshil boliwi lazim dep ko’rsetedi. Ushinskiy ko’rgizbelilik tu’sinigine su’wretler kollektsiyalar, lidalar, tablitsalar ha’m basqa ko’rgizbe qurallardi bir ko’rip turgang a’meldegi buyimlar ha’m ha’diyselerdi sonday-aq balanin’ turmis ta’jiriybesin ha’m a’debiya shigarmalardan aniq obrazlar arqali ko’rsetilgen turmisliq waqiyalardi da keltirgen. Ol ta’rbiyanin’ xaliq shinliq ideyasi ta’rbiya teoriyasina tiykar qilip aldi. Baslangish ta’lim tiykarlarin ha’m metodikasin islep shiqti. Bul onin’ pedagogikani rawajlandiriwdagi u’lken xizmetlerinin’ biri boldi. Ushinskiy baslangish ta’limnin’ bekkem oqitiu’ planin usindi bul oqiw rejesi o’z ishine ko’rgizbeli oqitiw, jaziw, su’wret, qosiq, gimnastika shinigiwlarin aldi.