O’zbekstan respublikasi xaliq bilimlendiriw wa’zirligi

BEKKEMLEU UShIN SORAWLAR:

1. Pedagogikaliq qabiletti ta’riyplep berin’?

2. Pedagogikaliq qa’bilettin’ tiykargi tu’rleri?
3. Oqitiwshinin’ tvorchestvaliq jagdayin sho’lkemlestiriw degende neni tu’sinesiz?

Usinilgan a’debiyatlar:

1. I.A.Karimov. Barkamol avlod Uzbekiston taraqqietining poydevori.T-1997 y
2. I.A.Karimov. Bizdan ozod va obod vatan qolsin. T-1996 y
3. I.A.Karimov. Uzbekiston buyuk kelajak sari.T-1998 y
4. A.Munavvarov. Pedagogika. T-1996 y
5. Ishmuxammedov.R. dots.A.Sultanova Pedagogik maxorat (Namunaviy uquv dasturi) T-2002 y
6. Хoliqov A. Pedagogik mahorat. O’quv qullanma. T.: 2010 y
7. L.Rasulova. Pedagogik maxorat fanidan ma`ruzalar matni. FarDU-2002y

8. 
   B.Juraeva. Problemi formirovaniya pedagogicheskoy kul`turi uchitelya v svete natsional`noy programmi podgotovki kadrov. T-2003
   

9. Muslimov N.A. Bwlajak kasb ta`limi wqituvchilarini kasbiy shakllantirish. T-2004 y.
10.WWW. ziyonet.uz/pedagogik mahorat. Zip
11.WWW. ziyonet.ru/pedagogika. Zip
Lektsiya №4
Oqitiwshinin’ kommunikativlik qabileti
J o b a`
1. Oqitiwshinin’ kommunikativlik qabiletinin’ rawajlaniwi.
2. Isendiriw kommunikativlik ta’sir ko’rsetiwdin’ tiykargi usili.
3. Pedagogikaliq protsesste boysindiriwdin’ a’hmiyeti.
4. Boysindiriwdin’ tu’rleri ha’m formalari.
5. Isendiriw ha’m boysindiriwdin’ o’z-ara baylanisi

Tayanish tu’sinikleri`

Qatnas arqali ta’sir etiw, baylanis ornatiw, onin’ maqseti ta’sir etiw usillari. Isendiriwdin’ awiz eki ta’sir etiw formalari. Pedagogikaliq protsesste isendiriw ha’m boysindiriw, olardin’ o’z-ara baylanislari.
O’zbekstan o’zinin’ G’a’rezsizligine eriskennen siyasiy ha’m ekanomikaliq jaqtan gana emes, al ilimdi, bilimlendiriwdi, ma’deniyatti, ko’rkem o’nerdi rawajlandiriwda, adamlardin’ jan’a zamanga sa’ykes milliy sanani ha’m ko’z qarasti qa’liplestiriwdi sezerlik da’rejede alga ilgerlewge erisildi. Bul waziypalardi orinlawda mekteptin’ roli ha’m orni ayriqsha. Mekteptin’ aldina qoyilgan waziypani orinlawda mugallim basli tulga esaplanadi.
Mektep oqiwshilarinin’ bilimli, a’dep-ikramli, ma’deniyatli bolip jetilisiwi ba’rinen beter mugallimnin’ jumisina baylanisli, atap aytqandi onin’ bilim da’rejesine, oqitiw sheberligine ha’m o’z u’stinde tinbay islewine baylanisli`
Mekteptegi balalardi oqitiw ha’m ta’rbiyalaw isi sabaq formasinda a’melge asiriladi. Sabaq degenimiz ne`
Mugallimnin’ keste tiykarinda belgili waqit dawaminda oqiwshilar menen alip baratugin oqitiw ha’m tarbiyalaw protsessine aytamiz.
Balalardi oqitiw bilim beriw ha’m ta’rbiyalaw ogada qiyin, uzaq dawam etetugin ha’m juwapkerli waziypa esaplanadi. Sonliqtan ha’r bir mugallimnen ku’ndelikli sabaqlarga puqta tayarliq, O’z u’stinde tinbay isleniwdi talap etedi.
«Haqiyqiy mugallim boliw ushin»- dep jazgan edi danalar tek mugallim boliwga umtiliw jetkiliksiz, al mugallim bolip tuwiliw kerek. Olay bolsa mugallimnin’ jumisinin’ tabisli boliwi onin’ pedagogikaliq qa’biletine baylanisli, sol qa’biletlerdin’ biri kommunikativlik qa’bilet. Til taba biliwshilik perspektivlik qa’biletlilikti rawajlandiriwga ja’rdem beredi. Eger mugallim oqiwshilardin’ ishki jagdayin duris baqlay almasa maqsetke qaratilgan qarar qabil ete almaydi.
Balalar ta’rbiyasinda mugallimnin’ atqaratugin xizmeti ayriqsha. Sotsialliq psixologiya teoriyasin ha’m pedagogikaliq qatnis jasaw ta’jriybesin u’yreniw tiykarinda kommunikativlik ta’sir jasawdin’ eki tiykargi usilin ajiralip shigariwga boladi, yagniy so’z benen ta’sir etiw, isendiriw ha’m boysindiriw. Pedagogtin’ ha’r qanday ta’sir etiwi, ta’rbiyalaniwshilardin’ oy-pikirinin’, o’risinin’, seziminin’ rawajlaniwina tiykarlangan. O’sip baratirgan adam ortaliq, ta’biyat penen barliq waqitta qatnasta boladi. Usi qatnas na’tiyjesinde onda isenim payda boladi, yagniy bilim, ko’z qaraslar, ha’m qarim-qatnas sistemalari, minez-quliq normasi qa’liplesedi.
Isenim shin ha’m (jeke adamdi) jalgan bolip keledi. Shin isenimler real Haqiyqatliq penen tura keledi ha’m jeke adamdi ja’miyetlik bahali etedi, o’zinin’ shin isenimliklerin qorgay otirip adam o’limge de tayar turadi. Jalgan isenim bul adamdi qa’te, ziyanli qiliq-qilwalarga baslaydi. Jalgan isenim unamsiz jaman, keri ko’z-qaraslarda ha’m o’ziniq ha’m basqalardin’ turmista toplagan ha’r-qiyli keri ta’jriybeleri tiykarinda payda boladi. Bizler mektepte usinday jalgan isenimdegi balalardi ko’plep ushiratamiz. Bizler olardi bile alamiz ba.
Jalgan isenimler`
1. Ayriqsha oqiw jaqsi emes, tek «maqtanshaq», yadlap aytatuginlar oqiydi.
2. O’zin kemshiliksiz, jaqsi alip ju’riw bul o’zin ko’rsetiw ushin jaginiw jagimpazliq, til algishliq, demek oqiwshi mugallimnen ha’r qiyli eskertiwler alip turiw kerek, bolmasa oni siylamaydi.
3. Mugallimlerdi aldaw-aqilliliq ha’m tapqirliliqtin’ belgisi.
4. Mekteptegi ta’rtip normalarin ko’zge ilmew, mensinbew, barliq waqitta mugallimlerdin’ sinaginda, tekseriwinde boliwi tek ku’shli xarakterdegi qolinan keledi.
5. Barliq ku’sh-jigeri menen berilip islehi kerek emes ku’sh jumsaw.
6. Mugallimnin’ aytqanin tin’lay bermew kerek, bolmasa jumsay beredi.
Bunday jalgan isenimlerdi qayta quriw mugallimnen uzaq dawam etken ku’shti talap etedi. Bunin’ ushin klass ja’ma’a’tinde janli ja’miyetlik pikirdi payda etiw, arnawli bahali jeke o’mirlik ta’jriybeden ha’r qiyli misallar keltiriw, qa’te isenimlerdi biykarga shigariw kerek.
Jalgan isenimlerdi saplastiriwda pedagog Kochetov to’mendegi ayirim usillardi ko’rsetedi.
1. Balanin’ o’zin basqalar menen salistirip ko’riwge ma’jbu’rlew. O’zi menen qarsi pikirdegi, biraq o’zi ushin qiziqli bolgan adam menen jaginnan tanistiriw. Mis` Bala oqigisi kelmeydi, al onin’ dostisi ko’p oqiydi ha’m ko’p biledi ha’m onin’ menen hesh qanday maqtanshaq yamasa yadlap aliwshi bolip ko’rinbeydi.
2. O’te jaramsiz so’z-qaraslar ha’m isenimler keleshekte nege a’kelip sogatuginligin tu’sindiriw. Mis` Usinday kemshilik penen ko’p qiynalgan, o’z o’mirin zayalagan erkinlikten abiray-insaptan ayrilgan adam tuwrali aytip bariw kerek. Da’slep ol o’zin ku’shli dep sezgen, al turmis onin’ a’zziligin, jamanligin da’liyllegenligi haqqinda gu’rrin’ler aytip beriw turmistan misallar keltiriw kinofil`mler ko’rsetiwler h.t.b.
3. Jas o’spirimnin’ pikir ju’ritiwin jaqsilaw. Mis` eger ha’mme oqiwshilar mugallimdi alday berse minez-quliq qa’delerine boysinbasa bunin’ aqibeti ne boladi.
4. Ta’rbiyalaniwshilardin’ o’z pikirin ashiq ayta biliwge u’yretiw o’zinin’ oyin, ko’z-qarasin qorgap ha’m da’liyllep beriwge ta’rbiyalaw krujok, sportqa qatnasiw. Adamnin’ isenimi komponentten turadi. Bilim, sezim, minez-quliq. Isenimge tu’sinemen, oylanaman, o’zime qabil etemen usi menen o’z xizmetimdi ha’m minez-qulqimdi basshiliq etemen degen formula kelip shigadi.
2. Isenimdi bilimler ko’z-qaraslar sistemasi ha’m minez-quliq normasi isenim olardin’ du’ziliw qurali dep qaraw kerek. Isendiriwdin’ ja’rdemi menen jan’a ko’z-qaraslar, qarim-qatnaslar payda bolip yamasa qa’te ko’z-qaraslar ha’m qatnas o’zgeredi. Isendiriw formasi bolip disputlar, mugallimnin’ gu’rrin’leri jeke misallar xizmet etedi. Isendiriw ta’sir etiw metodi bolip to’mendegi talaplarga juwap beriw kerek.
1. Isendiriw ta’sir etiw metodi bolip mazmunli ha’m formasi balalardi jas o’zgesheligine juwap beriw kerek. Mis` Kishi mektep jasindagi balalarga misal retinde ertekler, an’izlar, fantastikaliq gu’rrin’ler aytiw, du’n`ya tanitiw, adamgershilik ruwxiy du’n`yasin u’yretiw tuwrali aytiw.
2. Isendiriw ta’rbiyalaniwshinin’ jeke o’zgesheligin esapqa algan halda du’zilgen boliwi kerek. Oqiwshinin’ shin o’mirlik pozitsiyasin biliw za’ru’r.
3. Isendiriw uliwmalastirilgan jagdaydi ha’m ayqin faktlerdi, misallardi iyelew kerek. Kishi mektep jasinda ko’rsetiw bir neshe obrazli qurallardan paydalaniw maqsetke muwapiq bolip tabiladi.
1. Basqalardi isendire otirip ta’rbiyashi o’zinin’ aytip atirgan ha’r bir so’zine teren’ iseniw kerek.
Aytilgan pikir, oy-sezim birlikte bolsa gana isendiriw metodi balaga ta’sirli boladi. Isendiriw menen bir qatarda pedagogikaliq ta’sir etiw metodi esabinda pedagogikaliq protsesste boysindiriw u’lken a’hmiyetke iye. Boysindiriw bul adamlardin’ qatnas jasaw ha’m xizmet etiw protsessindegi bir neshe ta’sir etiw quralinin’ biri. Onin’ tiykargi o’zgesheligi sonda ol adam psixikasina ha’m minez-qulqina ogan bildirmesten, sezdirmesten ta’sir etedi, onin’ jeke psixikaliq strukturasina qadagalawsiz kirip ha’m ku’ndelikli turmista qiliq-qilwa ha’reket etiw, maqset etiw formasinda iske asadi. Duris sho’lkemlestirilgen boysindiriw formalari oqiwshilardin’ ha’r qiyli tu’rleri pedagogikaliq ta’sir etiw qurallarin bayitadi, mugallimlerge oqiwshilar menen jaqsi jeke qatnas jasawda mu’mkinshilikler tuwdiradi.
Boysindiriw to’mendegi tu’rlerge bo’linedi.
1. Boysindiriwshi ta’sirlerge baylanisli
2. Basqa adamnin’ ta’sir etiwi arqali boysiniw
3. O’zin-o’zi isendiriw
4. Sub`ekttin’ jagdayina baylaisli miyine sin’diriw
5. Aldin-ala oylanilgan ha’m aldin-ala oylanilmagan boysindiriw.
Aldin-ala oylap islengen boysindiriwga mugallim o’zinin’ aldina qoygan maqsetke jetiw ushin psixologiyaliq ta’sir etiwdi duris sho’lkemlestiredi. Mis` Besinshi klass oqiwshisi ju’da’ uyalshaq bolsin, bala ju’da’ to’men bahaga oqiydi.
Qaraqalpaq tili mugallimi o’zinin’ bir sabaginda bilay deydi`
Sizlerdin’ jazgan shigarmalarin’izdi tekserdim.
Siz jaqsi jazilgan shigarmalardin’ biri Murattiki. Murat jan’si. Tur ornin’nan. Sen u’yge berilgen tapsirmani qatti ha’m isenimli tu’rde ayta alasan’, qa’ne doskaga shiq .
Al aldin-ala oylanilgan boysindiriw o’z aldina belgili bir pikirdi, oydi, ha’reketti, ta’sir etiw qurallarin maqset etip qoyadi. Ko’pshilik waqitta mugallimler o’zleride sezbeydi, onin’ ku’ndegi a’detke aylangan baqirisi, so’ylewi bir balanin’ izine tu’sip alip bir so’zdi qaytalay beriwi balaga ku’shli ta’sir etedi. Onin’ miyine sin’ip qaladi. Ol a’dettegidey qaytalaydi. Sen aqmaqsan’. Ha’mme waqittagiday qopalsan’, biya’dep, turpayi, o’jetsen’, barliq waqitta oylanbay aqilsiz so’zlerdi so’yleysen’. Men bilemen sen hesh waqitta du’zelmeysen’. #olin’nan hesh na’rse kelmeydi, orinlay almaysan’, u’yin’de seni hesh jumsamagan. #anday ata-ana ta’rbiyalagan seni. Bunda mugallim hesh qanday oylanbastan ta’rbiyalaniwga keri ta’sir jasap atir.
Onda o’zinin’ ku’shine isenbewshilik, o’zinin’ kemshiliklerin hesh qashandu’zetiw mu’mkin emes degen oy balanin’ barliq diqqatin biylep aladi ha’m bala usi menin’ bolganim, jaqsi bolalmayman, menin’ qolimnan hesh na’rse kelmeydi, degen pikirge keledi. Mis` Jas mugallim o’zinin’ oqiwshilarinin’ imtixanga jaqsi tayarlaniwi ushin jil boyina olarga imtixan sizlerdin’ nege uqipli ekenligin’izi ko’rsetedi, ele sizler oylamay-aq qoyin’, an’sat o’tip ketemiz dep. Sizlerdin’ barliq kelesheklerin’iz imtixanda belgili boladi dep qaytalap keledi.
Na’tiyjede ko’pshilik oqiwshilar imtixannin’ waqtinda o’zinin’ mu’mkinshiliklerinen de beter aytarliqtan to’men na’tiyjeni ko’rsetip bes bahasina oqip ju’rgen oqiwshilar da zordan u’sh aladi. Mugallim hayran qaldi. Onin’ jil boyina balalardi imtixan tapsiriwga degen qorqiwga ha’m o’zlerinin’ ku’shlerine isenbewshilikti miyine sin’irip kelgen.
Balalardin’ biliw, oqiw xizmetin toqtatip tasladi.
Ayirim waqitlari, mugallimler ha’kis, keri so’zler menen ta’sir etetugin ta’rbiyashilardi ko’plep ushirastiradi. Usinday keri isenim menen balanin’ mienz-qulqi o’zgerip ketedi. Na’tiyjede ha’r qiyli konflekt payda boladi.
Mis` Roza ortasha uqipli qiz, bosan’law, onsha asiqpaydi, birden jaman oqiytugin bolip qaldi.
Ne ushin to’menlep ketkenligin sebebin sorasa, ol mugallimlerge hesh qiylanbay arqayin juwap beredi. Basim islemeydi, aqmaqpanA’ Sa’ylesiwlerde aniq boladi. Ol u’y tapsirmasin orinlap otirganda onin’ qasina kempir apasi otirip alip, oniq a’sten qiymildaganina, bosan’ligina ashiwlanip. Senin’ basin’ islemeydi, awishsan’, dep balani isendirip taslagani ma’lim boldi.
Na’tiyjelerine qaray ta’sir etiwshi boysindiriwlar jaqsi ha’m jaman boliwi mu’mkin.
1. Jaqsi-bunda jaqsi psixologiyaliq sanlarda payda bolip (a’detler, qizigiwlar, ko’z-qaraslar, qarim-qatnaslar)
2. Jaman isenimde, bulda adamdi ha’r qiyli jaman psixologiyaliq sana, o’zgeshelik ha’m jagdaylar payda boladi. (ya o’zin’ to’men bahalaw, juwapkershilik, biyparwaliq h.t.b).