O’zbekstan respublikasi xaliq bilimlendiriw wa’zirligi

BEKKEMLEU UShIN SORAWLAR:
1. Qadiriyat degenimiz ne?
2. Uliwma insaniyliq qadiriyatlar neshege bo’linedi, olardi atap ber?
3. Qadiriyatlardin’ oqiwshilar qarim-qatnas ma’deniyatin u’yreniwdegi roli qanday?
Usinilgan a’debiyatlar.
1.I.Karimov. Uzbek xalqi xech qachon hech kimga qaram bwlmaydi T-2005 y
2. I.A. Karimov. Bizdan ozod va obod vatan qolsin, T.t 1994 y
3. Davlat, jamiyat, ongli va eshlar tarbiyasi muommolari T.1992 y
4. J.Bazarbaev «O’mir bul sanani ko’terin’kiligi» 1994 j
5. Safo Ochil. Mustaqillik va tarbiya asoslari T. 1995 y
6. I.A.Karimov. «Barkamol avlod Uzbekiston taraqqiyoti poydevori» T 1992 y
7. O.Musurmonova. O’quvchilarning ma`naviy madaniyatini shakllantirish. T 1991 y
8. A.Munavvarov «Pedagogika» T 1996 y
9. A.Pazilov A’dep-ikram ta’rbiyasi. No’kis-2003 j
10.WWW. ziyonet.uz/pedagogik mahorat. Zip
11.WWW. ziyonet.ru/pedagogika. Zip

Lektsiya №6

Baslawish klass oqitiwshi ha’m oqiwshi qatnasi

J o b a:

1. 
   Pedagogikaliq qatnas xaqqinda tu’sinik.
   
2. 
   Pedagogikaliq qatnastin’ waziypalari.
   
3. 
   Qatnasti sho’lkemlestiriw tu’rleri.
   
4. 
   Oqitiwshi ha’m ata-analar.
   

Tayanish tu’sinikleri.

«Qatnas» atamasinin’ filosofiyaliq, jamiyetlik, psixologiyaliq, pedagogikaliq manisi, xizmeti xam qatnas birligi.
Pedagogikaliq qatnas, onin’ o’zine tan o’zgeshelikleri xam madeniyati. Pedagogikaliq qatnasinin’ waziypasi. «Oqitiwshi-oqiwshi»«Oqitiwshi-Oqiwshilar ja’miyeti» «Oqitiwshi-mektep basshilari» Oqitiwshi xam balalar ata-analari arasindagi qatnas ma’deniyati.

Qarim qatnas-bul pedagogikaliq xizmetinin’ en’ tiykargi kasiplik qurali. Pedagogikaliq qarim-qatnas bul mugalimnin’ oqiwshilar menen sabaqtan tisqari waqitlari qollayli psixalogiyaliq jagdayda payda ettiwge arnalgan kasiplik qarim-qatnasi bolip tabiladi.

Alimlardin’ ko’rsetiwinshe oqiwshi xam oqitiushi arasindagi qatnas bir-bireudi xurmet etiwi xam talabshanliqqa tiykarlaniwi kerek. o’atnasta pedagogikaliq sheberlik oqiwshilardin’ minez-qulqina tasir etiw menen birge oni oylaniwga, pikir ju’rgiziwge iytermeleydi.Pedagogikaliq qatnas xaqqinda ayta kelip so’z benen tarbiyalaw ta’sir etiw xar bir mugallim ushin zaru’r. Sonliqtan da xar bir so’z, mektepte aytilgan xar bir pikir aqilliliq penen aldin ala oylanilgan belgili bir maqsetke qaratigan, oqiwshilarga ruwxiy tasir etetugin bolsin. Pedagogtin’ so’zi oqiwshini xamme waqit tinishlandiratugin, oylandiratugin boliwin usinis etti.
Pedagogikaliq qatnas sotsialliq-psixikaliq protsess bolip ol mina xizmetlerdi atqaradi, jeke adamnin’ uqipliligin arttiradi, jan’a xabarlar menen tanistiradi, o’zine isenimlikti xam basqalardin’ psixologiyasin biliwge jardem beredi.
Oqiwshi menen mugallimnin’ qarim qatnasinin’ natiyjeli boliwi ko’p jagdayda mugalliminin’ qabiletine xam pedagogikaliq adebine baylanisli. Pedagogikaliq qabiletlilikten xazil juwapliq sin ko’z benen qaraw (sinaw) diluarliq asirese pedagogta artistlik belgilerdin’ boliwi mugallimnin’ oqiwshilar menen qarim-qatnas jasawina jagday jasaydi. Geyde oqiwshilardin’ sirin esitsede bilsede bilmegenge saliw kerek. qatnas jasawdin’ eki tarepin ayirip ko’rsetiwge boladi. o’arim qatnas xam o’z-ara baylanis jasaw bul aysbergtin’ suwdin’ astindagi xam suwdin’ u’stindegi bo’leklerindey, ko’rinetugin tarepi so’z benen xam so’zsiz tasir etiwleri bolsa, al ishki ko’rinbeytugin tarepi bul zaru’rlik motivlik, qizigiwshiliq adamdi qarim qatnas jasawga iytermeleytugin sezimler bolip tabiladi.
Tajiriybeleri ko’rsetkenindey, egerde mugallim balalarga turaqli, jaqsi qarim qatnasta bolsaq, oqiw jumisinda xam olardin’ tartibindegi kemshiliklerine talapshanliq penen qarasa olar menen so’yleskendey sabirliq, mulayim xalda, kishi peyil bolsa, oqiwshilar erkin, o’zinin’ pikirin ashiq aydin aytatugin, isengish boladi. Balalarga jaman qatnasta boliw («Sizlerdin’ klassin’izdan biyzar boldim», «xammemiz aqilli bolip algansiz, biraq qolin’izdan qatesiz jaziw kelmeydi», x.t.b.) mugallim pozitsiyasinin’ turaqliligi isenimsizlikti, tuyiqliqti, eki ju’zlikke, jagimpazliqqa, klass masqarapazinin’ rolin atqariwshiga alip keledi. Bunin’ ba’ri barliq oqiw-ta’rbiya protsessinin’ barisina tasirin tiygizedi. Tarbiyada xesh waqitta minani umitpaw kerek. Oqiwshilardin’ pikiri mugallimnin’ jeke basinin’ du’zilisinen ajiralmas boladi. Misali:»Su’yikli mugallimnin’ aytqanlari, olardin’ jaman ko’retugin adamlarinin’ aytqanlarinan pu’tkilley basqasha boladi. Eq jaqsi pikirlerde onin’ jaman ko’retugin adamlari ta’repinen aytilsa jerkenishli bolip tu’yiledi»)
Ilimpazlar mugallimnin’ klass ja’miyetine qatnasinin’ tiykargi stillerin ko’rsetedi turaqli-unamli, passiv-unamli, turaqsiz. Biraq sonday mugallimlerde ushrasadi, balalarga qatnasta tek unamsiz stilde situatsiyaliq-unamsiz, turaqli unamsiz xareketleri menen ko’rinedi.
Mugallim xam oqiwshi arasindagi qatnas stilleri xaqqinda ayta kelip xam «unamsiz» xam «turaqsiz», bul bolsa xam mektepke qarsi xam jamiyetke qarsi islep atir degendi bildiredi.
Mugallim menen oqiwshi arasinda bolatugin qarim-qatnasti to’mendegi stillerge bo’liwge boladi:

1. 
   Avtoritorliq stil`.
   
2. 
   Demokratiyaliq stil`.
   
3. 
   Liberalliq stil`.
   

Avtoritorliq stil`-bul qarim-qatnastin’ tiykargi formalari- buyriq beriw, ko’rsetpe xam eskertiw beriwler.
Demokratiyaliq stil`- bul qarim-qatnastin’ tiykargi formalari-buyriq etiw, ken’es beriw, xabarlandiriw. Bul balalar menen qatnasta en’ jaksi qural bolip tabiladi.
Liberalliq stil`-bul mugallim o’z ja’maatinin’ turmisi menen qiziqpaydi, o’zin bir shette uslaydi, xar qanday maselege o’zinin’ qarsi pikiri menen qatnasadi (keri tartadi, o’jetlilik).
Bunday mugallimnin’ abirayi artpaydi. xar qashan mektep basshilari xam mugallimleri menen jumistin’ qiyinshiligi xaqqinda gap etkende, olar albette kasiplesleri, oqiwshilar, ata-analar menen baylanis jasaw mashqalasin atap o’tedi. Keyingi waqitlari mekteplerge tek pan qaniygeleri kelip atir, al usi kasiptin’ tu’p man’izin tu’sinbewshi mugallimler emes. Olar o’z panin jaqsi biledi, onin’ oqitiw metodikasi menen qiziqsinadi, oni jetilistiredi, sabaqti jaksi o’tiwi mu’mkin, al oqiwshilar menen baylanis jasay almaydi, olarga qiynalgan waqitta jardem bergisi
kelmeydi ha’m buni shart emes dep esaplaydi. Balalar bunday mugallimler menen jaqsi baylanis jasamaydi.
Keyingi jillari mugallimler menen oqiwshilar, sonday-aq u’lkenler menen balalar arasindagi qarim-qatnas quramalasip baratir. Bunday qiyinshiliqlardin’ boliwi jamiyetimizdegi bolip atirgan xar qiyli o’zgerislerdin’ tasiri astinda jamiyetshiliktin’ o’zgeriwi sebepli. Natiyjede u’lkenlerdin’ tajiribesi jan’a awladlar ushin o’zinin’ aktualligin jogaltip barmaqta.
Bunin’ ushin u’lkenler o’zinin’ o’zgertiwge qabiletli bolsa, o’zlerinin’ buringi qaliplesken tajiribelerine su’yene bermese deymiz.
Xazirgi waqitlari mekteplerde balalardin’ sana sezimi, oy-o’risi, qizigiwshiligi, intasi buringi balalarga qaraganda ko’p o’zgerip ketti. Bunin’ basli sebebi keyingi waqitlari elimizde ju’z berip atirgan xar qiyli jan’aliqlar, ekonomikaliq xam sotsialliq, texnikaliq rawajlaniwlar bolip tabiladi.
Bul albette balalardin’ psixologiyasina tasir etedi. Ko’pshilik oqiwshilar mektepte ayirim bosalan’, jas mugallimlerdin’ talabina boysingisi kelmeydi, gey waqitlari olardin’ u’stilerinen ku’lip masqara qilgisi kelgen waqitlari da ushirasadi.
Mekteplerde en’ bir basli mashqalali maselelerdin’ biri-bul mugallimde oqiwshilardin’ jeke o’zgesheligine qizigiwshiliginin’ jaginda, olardin’ ishki dun`yasin bilgisi kelmey ha’m bile almawshiliginda bolip, usinan pedagog penen oqiwshi, shan’araq penen mektep arasinda xar qiyli, kelispewshilikler kelip shigadi.
Mugallim xamme waqit rawajlanip, o’sip baratirgan balalar menen is alip baradi. Sonin’ ushin mugallim xar bir balanin’ jeke o’zgesheligi menen jaqinnan tanis boliwi tiyis.
O’spirimler egerde mugallimler olardin’ ata-analarinin’ qiliqlarin gu’nakarlasa, olardi ayiplasa, ju’da’ teren’ qaytaradi, arlanadi, ashiwlanadi. Bul albette xar bir adamda bolatugin o’z jaqinina degen ishki sezim bolip tabiladi. Bul jasta o’z jaqinina degen ishki sezim bolip tabiladi. Bul jasta o’z jaqinina degen juwapgershilik xam olardi xar qiyli ayipliwlardan qorgaw tilegi qaliplesedi. Olar mugallimlerden qollap quwatlawdi ha’m jardemdi ku’tedi, al gu’nalawdi emes.
Qarama-qarsi jagdaylarda mugallim barliq oqiwshalar aldinda o’zinin’ abroyin joytadi, al onin’ pedagogikaliq tasir etiwi olarda qarama-qasiliqti payda etedi.
Mugallim balalar menen qatnas jasaganda olardin’ sol waqittagi uliwma jagdayinda esapqa aliwdi umitiw kerek. Sharshaw uliwma fizikaliq jagdaydi, oqiwdan sharshaganliqlari bulardin’ barligi oqiwshilardin’ psixikasina tasir etedi.
Mugallim menen oqiwshi arasindagi o’z-ara kelisiwlerdi ornatiwshi-bul mugallimnin’ kommunikativlik xizmeti bolip tabiladi, yagniy mugallimnin’ xar tu’rli pedagogikaliq qatnas tu’rleri qollaniwi arqali oqiwshilardin’ minez-qulqin xam xizmetin sho’lkemlestiriwi bolip esaplanadi.
Tarbiya-bul kommunikativli protsess, yagniy bul protsesstin’ tiykari qatnas bolip tabiladi, qatnas jasaw arqali mugallim oqiwshilardin’ minez-qulqin xam xizmetin sho’lkemlestiredi, olardin’ jumisin xam qiliq qiliwalarin baxalaydi, bolgan waqiyalar xaqqinda xabarlandiradi, qiyinshiliqlardi jen’iwge jardemlesedi, o’zlerinin’ mu’mkinshiliklerine isenimdi joyitpawga u’yretedi.
Mugallimnin’ oqiwshilar menen qatnas formalari.
Oqiwshilarga talap qoyarda mugallim qatnas jasawdin’ tu’rli qurallarinan paydalanip biliwi kerek. Bugan to’mendegiler kiredi.
Jeke isendiriwshi qatnas: «Men isenemen, sen buni men ushin isleysen’, sebebi bul sagan dim qayin emes»; «Sen magan jardemlese alasan’ba, men sagan minnetdar bolar edim, eger de menin’ o’tinishimdi orinlasan’» x.t.b. a’sirese bunday formadagi so’ylesiwler o’spirimler xam joqari klass oqiwshilari menen qatnas jasaganda jaqsi boladi, sebebi olarda bul waqitta u’lkenler menen qatar birge ten’dey jumis
islesiw tilegi payda boladi, al usinday qatnas jasawda olardin’ u’lken ekenligi seziledi, sebebi olardan ja’rdem soralip atir.
Emotsionalliq-jeke qatnas: «Balalar, bu’gingi ku’n magan ju’da’ awir boldi, xam sizlerde altinshi sabaqta sharshagan shigarsizlar qanekey bir-birimizdi qollap-quwatlayiq», yamasa «Men bilemen sizlerge en’ qiyin sabaqlar boldi, matematikadan tekseriw jumisin jazdin’iz, qiynalip qalmadin’iz ba? Onda usi sabaqta qiziqli zatlar menen shugillanamiz, sizlerden tapsirmani sorayman» x.t.b. usi siyaqli qatnaslar. Usinday qatnas jasaw joli menen bir-birin jaqsi tu’sinisiw, siylaw, xu’rmetlew xarakterleri payda boladi, al oqiwshilar bolsa basqa adamlarga xar tu’rli qatnas jasaw formalarin bilip aladi.
Mugallim ata-analar menen birlikte islesip balaga, onin’ is-xareketine, oqiwdagi jetiskenlikleri xam kemshiliklerine itibar berip otiradi. Oqitiwshinin’ ata-analar menen o’z-ara tu’sinisiw ko’binshe onin’ balalarina jagimli xam aniq baxa beriwinen, onin’ tuwra jol tutiwi sebepli erisiwi mu’mkin. Ha’mme waqit balanin’ minez-qulqina emes onin’ aniq is-xareketine baha beriw kerek. Shartili rawishte ata-analar menen birgelikte tosattan bolgan waqiyalardan shigiwdin’ jollarin, oni du’zetiw usillarin tabiw kerek. Ekinshiden mugallim balaga minezleme beriw arqali erikli xam eriksiz rawishte ata-anaga baha beredi. Pedagogikaliq tarepten tuwri qatnas ornatiw ushin mugallim menen ata-ana tarbiyanin’ maqseti ha’m waziypasin aniq tu’siniw kerek.
Maselen: Ata-analar ma’jilisinde oqiwshinin’ atasi yamasa anasi menen qisqa sa’wbet waqtinda mugallinin’ balaga naraziligi, onin’ jimsiz is-xa’reketlerin aytqanlarinin’ gu’wasi bolamiz.
Mugallimnin’ bul xareketi tu’sinikli, onin’ waqti az bolganliqtan ata-analardin’ diqqat itibarin tarbiya jumislarinin’ en’ awir tareplerine tartpaqshi boladi. Al ata-analar bolsa bunday ushirisiwga, majilislerge narazi, demek ata-analar mugallim menin’ balamnin’ jaqsi tareplerin, shaqqanligin, mexribanligin ne bilmeydi eken-dep oylaydi.
Sol sebepli mugallim menen ata-analar arasinda jaqsi qarim-qatnas bolmaydi, demek mugallimge isenimsizlik penen qaraydi. Mugallim ata-analarga balalarinin’ jaqsi ta’replerin ko’birek aytiwi kerek. Sonda mugallimnin’ ata-analar menen jaqsi qarim-qatnasta boliwina, ta’rbiyaliq jumislardi birgelikte alip bariwina imkaniyat tuwdiradi. Oqitiwshinin’ ata-analar menen qat-nasi degenimiz balaga ta’rbiyaliq ta’sir ko’rsetiwdin’ aniq bir prin-tsiplerne tiykarlangan is usillari menen qurallarinin’ bekkem du’-zilisi. Mugallim ha’m ata-analar oqiwshiga optimistlik isenim menen qaraw kerek. Balanin’ o’z ku’shine, isenimine jardem beriw mugallim menen ata-analardin’ waziypasi.
Mugallimlerge qarim qatnaslar xaqqindagi ken’esler.

1. 
   Oqiwshilar menen qatnasta mugallim mina tu’sinikke tiykar-laniwi kerek, mektep bizin’ mamleketimizdin’ bir bo’legi, al mugallimnin’ balalarga qatnasi jamiyetlik talaplardin’ ko’rinisi.
   
2. 
   O’zinin’ ja’miyettin’ isenimli ha’r sipatinda sezine otirip xam onin’ printsplerine su’yene otirip, mugallim o’zinin’ peda-gogikaliq pozitsiyasin ashiq ko’rsetiwge bolmaydi. Balalar ushin mugallimnin’ so’zi xam isi onin’ o’zinin’ isenimi sipatinda qabil etiliwi kerek, al tek o’z minnetin orinlawshi bolip emes. Pedagogtin’ xaq-kewilliligi onin’ tarbiyalaniwshilar menen baylanis jasawinin’ bekkem girewi.
   
3. 
   Oqiwshilar menen tabisli ornatiw ushin ba’rinen de burin o’zinin’ jeke basin qa’dirlep biliw kerek. O’zin an’law, o’zin basqa-riw xar bir mugallimnin’ turaqli gamxori boliwi kerek. O’zinin’ emotsionalliq jagdayin basqara biliw en’ tiykargi diqqatti talap etedi; tarbiya protsessine ashiwlangan ton menen so’ylew, qolaysiz, jaman emotsiyani iyelew, baqiriw ziyanin tiygizedi. Ha’r waqit pedagog konfliktli jagdayga o’zi ta’repinen qanday qosimsha qosilganligi xaqqinda o’zine esap berip bariwi kerek.
   
4. 
   Mugallim menen oqiwshi arasindagi pedagogikaliq maqsetke muwapiq qarim-qatnas o’z-ara siylasiqtin’ tiykarinda, oqiw-shinin’ jeke ar-namisi xam pedagogtin’ o’z qa’dir qimbatin o’z ornina qoyip tu’singende gana quriladi. Ha’r bir oqiwshinin’ jeke basin xu’rmetlew kerek, xar birin tu’siniw kerek, onda o’z jora joldaslari arasinda degen isenimdi payda etip, onin’ jaqsi tareplerinin’ rawajlaniwin qollap-quwatlaw kerek.
   

4.Pedagog ja’nede o’zinin’ unamli tareplerin ko’rsete biliw kerek; balalarga o’zinin’ jeke basinin’ ku’shin, qizigiwin uqip-liligin, aqilinin’ ken’ligin, ko’kiregin kormewi, shirriymawi, o’zinin’ qa’dir-qimbatin ar-namisin ko’rsete aliwi.
Mugallim menen oqiwshi arasinda bolatugin qarim-qatnasqa xarakterli bolgan element bul belgisizlik aniq emeslik, ol oqiwshinin’ psixikaliq jagdayi xam minez-quliq mativlerine tiyisli magliumatlardin’ jetispewshiligi menen baylanisli boladi. Sonin’ ushin da mugallim o’zinin’ baslawshiligin, pedagogikaliq qiya-lin, emotsional jagdaydi tu’sine biliwdin’ minez-qulqin duris tu’siniwin rawajlandiriw kerek.

1. 
   Mugallimnin’ oqiwshilar menen sabaqtagi ha’m onnan tisqarisindagi qatnas sheberliginin’ tiykargi ko’rsetkishi bul mugallimnin’ so’ylew xizmetin qisqartiw arqali oqiwshilardin’ so’yley xizmetin asiriw natiyjesin payda bermeytugin tinishliqti qisqartip, qarim-qatnas jasawdi ku’sheytiw kerek.
   
2. 
   Balalardin’ azgantay, onsha ko’zge ilinbeytugin tabisi ushinda maqtawin beriw kerek. Maqtawdi kollektivtin’ aldinda bergen jaqsi, nal urisatugin bolsan’ jeke o’zin alip urisqan jo’n. Mugallimnin’ so’zi bunin’ menen a’zzi bolmawi kerek. Al egerde sizin’ dawisin’iz jetpese, im, siltew, mimika, ko’z-qarasin’iz jardem beredi.