O’zbekstan respublikasi xaliq bilimlendiriw wa’zirligi

BEKKEMLEU UShIN SORAWLAR:

1. 
   Pedagogik texnika degenimiz ne?
   
2. 
   V.A.Suxomlinskiy mugallimnin’ emotsional jagdayin basqariwda nelerge itibar beriw kerekligin aytip o’tken?
   
3. 
   Oqitiwshinin’ sirtqi kelbeti qanday boliwi kerek?
   
4. 
   Pantomimika, mimika degenimiz ne?
   

Usinilgan a’debiyatlar:

1. «Pedogogik mahorat va maxsus fanlarni wqitish metodi». Dots. Sh. Qodirov. Nam.PI 2002 y.
2. « Pedogogik izlanish». 1990 y
3. Zyazyun I.A. «Osnovi pedogogicheskogo masterstva» M. Prosveshenie 1998 g.
4. Makarenko A.S Ped shigarmalari Tom.4
5. Charniy B.M. «O’zin’izdi basqariwga u’yrenin’»Perm`, 1994 g
6. Suxomlinskiy V.A. «Mugallimge ju’z ken’es» Shigarmalar toplami T.
7. Naydenov B.S «Ko’rkem oqiw» M. 1994 g
8. G. Sultanova «Pedogogikaliq mahorat» Ma`ruzalar matni. T. 2001
9. B.Juraeva. Problemi formirovaniya pedagogicheskoy kul`turi uchitelya v svete natsional`noy programmi podgotovki kadrov. T-2003
10. Muslimov N.A. Bwlajak kasb ta`limi wqituvchilarini kasbiy shakllantirish. T-2004
11.WWW. ziyonet.uz/pedagogik mahorat. Zip
12.WWW. ziyonet.ru/pedagogika. Zip
Lektsiya №9
So’ylew ma’deniyati ha’m texnikasi
J o b a:
1. Til ha’m so’ylew. So’ylewdin’ insan turmisi ha’m rawajlaniwindagi orni.
2. So’ylew ma’deniyati haqqinda tusinik.
3. Mugallimnin’ so’zi pedagogikaliq sheberliktin’ tiykargi qurali sipatinda.
4. So’ylew texnikasi.

Tayanish tusinikler:

So’ylewdin’ insan turmisinda a’hmiyeti,so’ylew tu’rleri, manolog, dialog, improvizatsiyaliq so’ylew, dawis, diktsiya, diapazon, tembr, ritmika, pawza, intonatsiya.

Ha’mmemizge belgili, til insannin’ aqiliy xizmetinin’ en’ joqargi ha’m tiykargi qurali bolip esaplanadi.Sebebi insandi basqa janzatlardan ajiratip turatuginda bul-til. Solay eken,insannin’ aqiliy xizmetinin’ en’ joqargi na’tiyjeleri oylaw da’rejesi de til ha’m so’ylew arqali ju’zege shigadi. Ertedegi Shigis pedagogikasinin’ a’jayip shigarmalarinda til ha’m so’ylewge u’lken itibar qaratqan. Misali` Ha’mme o’nerler ishinde so’z o’neri- sheshenlikti joqari bahalaydi. Sonin’ ushin adam so’zge sheber ha’m sheshen boliwi kerek.

Tildin’ barliq imkaniyatlari so’ylew protsessinde ashiladi. «Til sonsha qudireti menen so’ylewdin’ qurali. Eger so’ylew nasaz bolip shiqsa, tildin’ apati». Eger til oq bolsa, so’ylew komandir. Oqtin’ qu’direti komandirdin’ qa’biletine baylanisli. Sonin’ ushinda aniq, mazmunli, bay, ta’sirli so’ylew, onin’ kim boliwina qaramastan insannin’ nuri bolip esaplanadi
So’ylew ma’deniyati ju’da’ u’lken ha’m ken’ taraw bolip, ol balanin’ ku’ndelikli a’piwayi sa’lemlesiwinen baslap, kimge neni, qashan, qay jerde ha’m qalay so’ylew kerekligin o’z ishine alatugin so’ylew protsessi. So’ylew ma’deniyati tek so’ylewdi u’yreniw jollarin emes, al onnan paydalaniw ma’deniyatinda ta’rbiyalaydi. So’ylew ma’deniyati oqiwshilarda do’retiwshilik, erkin pikirlew, o’zinin’ oylagan na’rselerin,aytilajaq pikirlerin duris, aniq ta’riyplep beriw, ko’nlikpelerdi qa’liplestiri ha’m rawajlandiriw, til seziwlerin ta’rbiyalawga xizmet qiliwi lazim.
Mugallimnin’ so’ylewi (so’zi) oqiwshilardin’ oqiw ta’rbiya ma’selelerinin’ orinlaniwinin’ ta’miyinlewi kerek, sonin’ ushin uliwma ma’deniyatliliqtan basqa so’ylewge ka’siplik, pedagogikaliq talaplarda qoyiliwi sha’rt. Mugallim o’zinin’ so’ylewinin’ mazmunina, sapasina ha’m onin’ na’tiyjesine juwapker boladi. Mine sonliqtanda mugallimnirn’ so’ylew sheberligi pedagogik sheberliktin’ a’hmiyeti retinde qaraladi.
Jas a’wlad ja’miyet, ta’biyattin’ rawajlaniw nizamliliqlarin, adamgershilik sirlarin, o’zin qorshagan zatlar ha’m tagi basqa haqqindagi ilimiy bilimlerdin’ ko’pshilik bo’legin mugallimnin’ so’zi arqali iyeleydi. Ha’r bir adam o’z mugalliminin’ janli so’zlerin ba’rha’ eslep ju’redi. Sol janli so’zler ha’r bir insanga bilim, ilim sirlarin teren’ sin’dirip, o’mir kompasi xizmetin atqarip atirganina biz kewil bo’le bermeymiz. Mugallimnin’ aytqan so’zleri, janli dawisi, bergen sawallari, so’ylesiw arqali oqiwshiga qatnasi -bunin’ barligi ta’rbiya bulagi.
A’sirler boyi mugallimshilik ka’sibi so’z benen ta’rbiyalaw ma’selesinde u’lken jetiskenliklerge eristi. Degen menen bul tarawda aytarliqtay kemshiliklerde jetkilikli. Son’gi waqitlari mugallimnin’ kommunikativlik minez-qulqinda` qatti, turpayi so’ylew, o’zin u’stem tutiw, qopal talap etiw, buyriq penen orinlatiw, ma’nissiz eskertiwler beriw h.t.b. unamsiz ta’sir etiw usillari orin alip atir.
Mugallimnin’ so’zi degende biz onin’ awiz-eki so’ylewin na’zerde tutamiz. Awiz-eki so’ylew ekige bo’linedi` monolog ha’m dialog. Mugallimnin’ monologiyaliq so’ylewine-gu’rrin’, mektep lektsiyasi, bilimdi bahalawi, o’zi sawal berip o’zi juwap beriw tu’rinde ko’rinedi. Dialogiyaliq so’ylesiw-bul eki yamsa birneshe adamlardin’ o’z-ara so’ylesiwi. Ol ko’binese soraw-juwap formasinda boladi.
Oqiwshilar ta’repinen oqiw materialin duris, jaqsi tu’sinip aliw protsessi oqitiwshi so’zinin’ aniqliligina baylanisli. A’dette oqiwshilar mugallimnin’ so’ylew sheberligi, qa’bileti qay da’rejede ekenligine tez itibar beredi. Mugallim ta’repinen ayirim so’zlerdin’, seslerdin’ natuwri aytiliwi oqiwshilar arasinda ku’lkini, mazaqlawdi payda etedi. Sonday-aq bir tonda so’ylew oqiwshilardi zeriktiredi, eger mugallim aytilajaq pikirin tez-tez bayanlasa balalardi sharshatadi.
Mugallimnin’ duris so’ylewi onin’ normativliligin ta’miyinlewi kerek, yagniy so’ylewdin’ a’debiy til normalarina -aktsentologiyaliq, orfoepiyaliq, grammatikaliq ha’m baskada so’zlerdin’ aniq aytiliwina;
So’zlerdin’ ko’rkemliligine-onin’ obrazliligina, suliwligina, ayqinligina juwap beriwi kerek. Solay etip mugallim so’zinin’ usinday kommunikativlik sapasi-so’zlerdin’ durisligi, aniqligi, orinliligi, leksikaliq jaqtan bayligi, iqshamliligi ha’m tazaligi mugallimnin’ so’ylew ma’deniyatinin’ joqari ekenin an’latadi.
Oqiwshi mugallimnin’ ga’pin tin’lay otirip, esitip atirgan xabardi konkretlestirip o’z qiyalinda oni ko’z aldina keltiredi. Buringi bilgen na’rseleri menen salistiradi, yadlap qaladi. Mugallimnin’ so’zinin’ logikaliq baylanisin, pikirdin’ rawajlaniwin sezedi ha’m baqlap baradi. Oqiwshinin’ bul quramali tin’law protsessin mugallim ba’rha’ esapqa alip, o’z so’zinin’ mazmunin, tempin, ritmin, logikaliq baylanisin, tu’sinikliligin ta’miyinlewi lazim. (temp-dawistin’ pa’ti, ritm-bir tegisliligi, izbe-izligi)
Mugallimnin’ so’ylew tempinin’ optimalligi ogada a’hmiyetli.Sebebi balalardin’ jas o’zgesheliklerine baylanisli informatsiyani qabillaw mu’mkinshilikleri de ha’r qiyli. Misali` Baslawish klass oqiwshilari mugallim tez so’ylegen waqitlari qabillangan informatsiyanin’ qr,w O’ in, ortasha tezlikte so’ylegeninde 42,8% al a’ste aqirin aytqanda 20% in qayta aytip bere aladi. Demek mugallimnin’ so’ylew tempi ha’m ritmi auditoriyanin’ mu’mkinshiliklerin esapqa algan jagdayda gan o’z na’tiyjesin beredi.
Awiz-eki so’ylew improvizatorliq xarakterge iye. (Improvizatsiya- birden oylap tabiw, bul jerde adamga so’ylep turgan waqitta ogan jan’adan oy pikirlerdin’ izbe-iz agip keliwi). Sheber mugallimler jan’a materialdi tu’sindiriw barisinda tayarlagan konspektisinen yamasa kitaptan paydalanbay sabaqti sonday qizgin aytip bere aladi. Oqiwshilar oni tin’lap otirip so’zlerdin’ sonday u’ylesimli, orinli, izbe-iz, konstruktsiyalangan halda aytilip atirganliginin’ gu’wasi boladi. Bunday jagdayda mugallim o’zi aytip atirgan na’rsesinin’ mazmunina, ishine o’zi kirip, aralasip obrazga kirgenligin sezbey qaladi. Al balalar bolsa bunday so’ylemdi emin- erkin qabillaydi.
Improvizatsiyaliq so’ylew-ba’rha’ yadtan shigarip so’ylew degendi an’latpaydi. Bul aldin-ala tayarlanilgan, konstruktsiyalangan, leykin tap ha’zir payda bolganday, mugallimnin’ sol momentte yadinan shigarip atirganday etip so’ylewi. Ol konspekttegi tekstti so’zbe-so’z aytip emes, burin bilgenlerin qaytalap ta emes, al aldin-ala tayarliqtagi maqset , waziypalardi esapqa ala otirip, erkin o’zinin’ do’retiwshilik oy pikirin, iqlasin qosip aytiwi. Inprovizatsiyali so’ylew- mugallimnin’ ka’siplik sheberliginin’ artiwina ja’rdem beredi.
Joqarida atap o’tkenimizdey oqiwshilardin’ oqiw materialin duris qabillawi tiykarinan mugallimnin’ so’ylew uqibinan ga’rezli, sebebi ta’lim-ta’rbiyanin’ ko’pshilik bo’legin olar esitiw arqali qabillaydi.
Dem aliw
So’ylew barisinda dem aliw ha’m dawistin’ a’hmiyeti ogada ulli. Dem aliw fiziologiyaliq funktsiyani atqaradi-organizmnin’ jasaw xizmetin ta’miyinleydi. Sonin’ menen birge ol so’ylewdin’ energetikaliq bazasi (ku’sh-quwati) sipatinda xizmet etedi. Ku’ndelikli turmisimizda bizin’ so’ylesiwlerimiz dialogiyaliq xarakterge iye boladi, bunda dem aliw onday qiyinshiliqlarga dus kelmeydi. Biraq sabaq waqtinda, a’sirese mugallimge uzaq waqit dawaminda so’ylewge tuwra kelse, sabaqti tu’sindiriw lektsiya payitinda shiniqpagan dem aliw ko’p qiyinshiliqlarga ushiraydi` ju’rek sogiwinin’ ku’sheyiwi, bet a’lpetinin’ qizariwi, o’kpesi qisiliw jagdaylarina tu’sedi. Sol ushin dem aliw ha’m dem shigariw texnikasin ha’r bir mugallim jaqsi bilip oni o’z orninda duris qollanip biliwi za’ru’r.
Dem aliw protsessinde qaysi bulshiq etlerdin’ qatnasiwina qarap dem aliwdin’ r tipin ajiratiwga boladi.
Joqargi dem aliw-bul iyin ha’m ko’kirek kletkalarinin’ joqargi bo’liminin’ ko’terilip tu’siwi na’tiyjesinde a’melge asadi. Bul a’zzi, u’stirtin dem aliw, bunda tek o’kpenin’ u’sti beti jumis isleydi.
Ko’kirek arqali dem aliw-qabirga arasi etlerinin’ ken’eyiwi ja’rdeminde iske asadi. Bunda diafragma (diafragma-ko’kirek penen qarin arasindagi bulshiq et) az da’rejede ha’reketke keledi, sonin’ ushinda dem shigariw ha’lsiz boladi.
Diafragmaliq dem aliw-bul ko’kirek kletkalarinin’ ko’leminin’ o’zgeriwi esabinan diafragmanin’ qisqariwi na’tiyjesinde a’melge asadi.
Diafragmaliq-qabirga arqali dem aliw (teren’ dem aliw). Bul diafragmaliq qabirgalar arasi bulshiq etlerinin’ ha’m bulshiq etlerinin’ tigine ha’m kesesine qisqariwi na’tiyjesinde olardin’ ko’leminin’ o’zgeriwi arqali iske asadi. Bul jerde duris dem aliw bolip, oni so’ylew protsessindegi dem aliwdin’ en’ tiykargi sipatinda qollanadi.

Dawis

Mugallimler arasinda ta’biyat ta’repinen inam etilgen ku’shli dawisqa iye adamlar ushirasadi, lekin olar ju’da’ ko’p emes. Bazi birewler dawis adamga tek gana tuwma beriledi dep esaplaydi. Biraq zamanago’y fiziologiyaliq ilimiy ta’jiriybe dawis sipatin o’zgertiw mu’mkin ekenligin tastiyiqlaydi.
Egerde arnawli shinigiwlar islenip turilmasa, waqittin’ o’tiwi menen jaqsi dawistin’ o’zi de buziladi.
Dawis apparati e bo’limnen turadi` generatorliq, energetikaliq, rezonatorliq.
Dawistin’ generatsiyalaniwi (shigiwi) tan’lay til quwisligi ha’m awiz quwisliginda iske asip, dawistin’ joqari-pa’sligin ha’m shawqimin ta’miyinleydi.
Energetikaliq sistema-sirttan dem aliw mexanizmi ja’rdeminde hawanin’ tezligin ha’m mugdarin ta’miyinleydi.
Rezonatorliq sistema (dawis tolqinin payda etiwshi) o’n’esh, murin quwisligi, awiz quwisligi-dawistin’ bir tegisligi menen dinamikasin ta’miyinleydi.
Diapazon-dawistin’ ko’lemi.
Tembr- aniqligi, jagimliligi, jumsaqligi.
Oqitiwshi dawisinin’ gigienasi.
Arnawli etkizilgen ilimiy-izertlew jumislari soni ko’rsetedi, ha’mme waqit so’ylew menen baylanisli bolgan ka’sip iyeleri arasinda dawis organlarinin’ keselleniwi ju’da’ ko’p.
Dawis buziliwdin’ sebepleri ha’r tu’rli. A’sirese r - tu’ri ju’da’ ko’birek ushiraydi`
-ha’r ku’ni dawisqa beriletugin artiqsha ha’reket, ku’sh;
-dawistan duris paydalanbaw;
-dawis gigienasina itibar bermew;
-dawis apparatinin’ tuwma a’zziligi;
Ka’siplik keselliktin’ aldin aliw ushin dawis gigienasi menen shugillaniw, mekteptegi ayirim jumis sha’rtleri saqlawimiz kerek. Oqitiwshi ha’r ku’ni jumistan son’ w-e saatqa shekem uzaq so’ylewden o’zin tiyiwi kerek. Sonin’ menen birge mugallimler dem aliw jollari, nerv sistemasi, awqatlaniw ta’rtibinde itibar beriwi kerek. Ju’da’ suwiq, yamasa ju’da’ issi, ashshi, spirtli ishimliklerden paydalaniw, shegiw awiz bosligi ha’m dawis organlarin jaman ta’sir etedi.
Paydali ma’sla’ha’t.
-Bir tonda so’ylew dawis beriw apparatlarin tez sharshatadi. Sebebi bul waqitta dawis organlarinin’ tek gana bir topar muskullari isleydi. Dawis qanshelli ko’rkem bolsa, dawis sonshelli salamat boladi;
-ha’r ku’ni pordin’ shan’in jutiw ziyan, sonin’ ushin doska sipiratugin la’tte izgar boliwi kerek;
-sabaqtan son’ mugallim suwiq hawada tez ju’riwge bolmaydi, sebebi suwiq hawa dem aliw ha’m dawis organlarina jaman ta’sir ko’rsetedi.
Diktsiya.
Diktsiya-bul ha’r bir so’zdin’, buwin ha’m seslerdin’ aniq ha’m tu’sinikli etip aytiliwi.
Ritmika-bul ayirim so’zlerdin’, buwinlardin’ tezligi ha’m sozilip aytiliwi, sonday-aq pauza qiliw so’ylewdin’ iqshamliligin ta’miyinleydi, ta’sir etiw ku’shin arttiradi h.t.b.
So’ylewdin’ tezligi- mugallimnin’ jeke qa’siyetine, so’zdin’ mazmuninia ha’m sol waqittagi jagdayga baylanisli boladi. So’z, tekst qa’nshelli a’hmiyetli bolsa, so’ylewde sonshelli a’ste boliwi kerek.
Materialdin’ qiyin bo’limlerin mugallim a’ste-aqirinliq penen tu’sindiriwi kerek, al qalgan bo’limin tez aytsa da boladi. o’anday da bir aniqlama, qagiyda, printsip, nizam haqqinda aytip, juwmaq shigargan waqitta so’ylew tezligin sha’rtli tu’rde pa’seytiw kerek. Oqiwshilardin’ ta’irleniw da’rejesinde esapqa aliw kerek. Oqiwshi qanshelli ta’sirlenip otirsa, mugallim sonshelli a’ste ha’m tinish so’ylewi kerek.
Sestin’ ko’rkemliligin ta’miyinlew ushin logikaliq ha’m psixologiyaliq pauzalardi sheber paydalaniw kerek. Logikaliq pauzasiz-so’ylew sawatsiz, psixologiyaliq pauzasiz-o’mirsiz. Pauza, temp ha’m melodika- ha’mmesi birgelikte intonatsiyani quraydi.
Solay etip mugallimnin’ dawisi ashiq, ko’rkem, jan’girgan, aniq, diqqatti tartatugin, oylandiratugin ha’reket etiwge shaqiratugin boliwi kerek.