O’zbekstan respublikasi xaliq bilimlendiriw wa’zirligi

BEKKEMLEU UShIN SORAWLAR:

1. 
   So’zdin’ insan o’mirindegi orni qanday?
   
2. 
   So’ylew texnikasi degenimiz ne?
   
3. 
   Dem aliw, dawis, diktsiya degenimiz ne?
   

Usinilgan a’debiyatlar:

1. I.A.Karimov. «Ma`naviyat yuksalishi yulida» T.1998 y
2. T.Kudratov «Tu’rk madiniyati asoslari» T. 1993 y
3. A.Munovvarov. Pedagogika qurali.T.1994 y
4. Goziev E.Psixologiya.T. 1996 y
5. «Pedagogik mahorat» ma`ruzalar matni. Du’zgen dots. Sultanova.T.1992y
6. B.N.Golovin «Osnova kul`turi rechi»M 1992y
7. B.Juraeva. «Problemi formirovaniya pedagogicheskoy kul`turi uchitelya v svete natsional`noy programmi podgotovki kadrov» T-2003
8. Muslimov N.A. Bwlajak kasb ta`limi wqituvchilarini kasbiy shakllantirish. T-2004 y.
9.WWW. ziyonet.uz/pedagogik mahorat. Zip
10.WWW. ziyonet.ru/pedagogika. Zip
Lektsiya №10
Oqitiwshinin’ sabaqtagi sheberligi

J o b a:
1. Sabaq protsessinde birge islesiw.

2. Oqiwshilardin’ biliw xizmetin basqariwda mugallimnin’ sheberligi.
3. Mugallimnin’ sabaqtagi xizmetinin’ qurilisi.

Tayanish tu’sinikler:

Sabaq, pedagogikaliq do’retiwshilik, pedagogikaliq oylaw, aqil xiz-metin basqariw, oqiw miyneti, da’stu’riy emes sabaqlar o’z betinshe islew, mugallimnin’ pedagogikaliq miynet ma’deniyati yumorliq sezim, sabaqtin’ pa’ti, sabaqta o’zin-o’zi tekseriw.
Ha’zirgi waqitta elimizde ju’z berip atirgan ha’r qiyli o’zgerisler jan’a-laniw da’wiri ha’r bir insannan jan’asha oylawdi, baslama ko’teriwdi, do’retiw-shilik penen is alip bariwdi qatan’ talap etedi. Mekteptegi sabaq-pedagogikaliq do’retiwshilikti a’melge asiratug’in tiykarg’I orin. Sabaq protsessinde mug’allimnin’ en’ tiykargi talaplari a’melge asiriladi jetkeriw, bilim beriw, u’yretiw. Keleshek a’wladqa o’zinin’ bilimin ha’m ta’jiriybesin jetkerip beriwde mug’allim o’zinin’ do’retiwshiligin ko’rsetedi.
Sabaq waqtinda da’stu’rge aylanip ketken ko’pshilik kemshilikler ushirasadi. Bunda mugallimler oqiwshilardan to’men o’zlestirip algan oqiw mate-riallarin este saqlap qaliwdi talap etedi. Oqiwshilardi o’zliginshe erkin pikirlewge yamasa ha’r qiyli diskussiyalarda sorawlarga juwaplar tabiwdi u’yretiwdin’ ornina kitap tekstin’ so’ylep beriwdi o’z so’zleri menen jetkerip beriwdi talap etedi.
Bunday oqitiwlar o’zgertiliwi kerek. Oqitiw protsessin sho’lkemles-tiriwde jan’a sapali usillar engiziliwi tiyis.
Suxomlinskiydin’ ko’rsetiwinshe` tabistan payda bolgan ruwxlaniw bar jerde gana, oqiwga qizigiwshiliq boladi.
O’zinin’ ka’siplik xizmeti dawaminda muga’llim wt min’nan ziyatiraq oqitadi. o’aysi pedagog o’zinin’ sabaginin’ mazmunli ha’m qiziqli bolip o’tiwin qa’lemeydi.
Kimnin’ sheber mugallim bolgisi kelmeydi. Bul ushin ko’p staj benen ta’jiriybeli mugallim boliwi azliq etedi.
Sabaq ha’r bir mugallimnen rawjlangan do’retiwshilik pedagogikaliq oylawdi, pedagogikaliq sheberlikti iyelewin talap etedi.
Zamanago’y sabaqqa tayarlaniwda ha’m o’tiwde en’ tiykargi diqqatti nege awdariw kerek.
Mugallimnin’ sabaqti o’tiwdegi tabisi birinshi gezekte onin’ ideyaliq-teoriyaliq ha’m ka’siplik tayarligina baylanisli boladi. Sabaqqa tayarlaniw ha’mme waqit oqitatugin predmetine baylinsli oqiwliqlardi oqip ju’riwdi, psixologo-pedagogikaliq ha’m metodikaliq xarakterdegi kitaplardi oqiwdi, metodikaliq jurnallardi, gazettegi maqalalardi, jan’a pedagogikaliq ta’jiriybelerdi engiziw maqsetinde islenip atirgan aldin pikirlerdi oqip tanisip bariwdi talap etedi.
Mugallim bul sabaqtin’ avtori, sabaqtin’ o’tiliwi onin’ ruwxlaniwi ha’m sheberligine ga’rezli.
Aqil xizmetin basqariw.
Sabaq protsessinde oqitiw xizmetin basqariw ko’plegen faktorlarga baylanisli. En’ tiykarlarinin’ biri bul mugallimnin’ o’zinin’ predmetin oqiwshilarga qiziqli etip ko’rsete aliw uqibinda. o’izigiwshiliq barliq psixikaliq protsesslerge jaqsi ta’sirin tiygizedi, qabil etiwge, diqqatqa este saqlawga, oylaw ha’m erkke.
Oqiwga biliwge qizigiwshiliqti payda etiwdin’ qanday sha’rtleri bar. Sheber mugallim sabaq waqtinda bul qizigiwshiliqti oqiwshilarda qalay payda etedi. Oqiw xizmetin aktivlestiriw ha’m oqiwga degen qizigiwshi-liqtin’ ba’rhama rawajlanip bariwi ushin ol ne islewi kerek.
Sheber mugallim oqiwshilarda oqiwga degen qizigiwshiliqti payda etiwde ha’m de rawajlandiriwda to’mendegi tiykargi jagdaylardi basshiliqqa aladi`
1. Biliwge qizigiwshiliqti rawajlandiriw, u’yrenip atirgan pa’nine bolgan su’yispenshilikti payda etiw, bunda aqiliy miynetti sho’lkemles-tirip, oqiwshini o’z betinshe isleniwge ha’m jan’a bilim sirlarin ashiwga quniqtiriw, mashqalali ma’selelerdi sheshiwge ha’reket ettiriw.
2. Oqiw miyneti, ha’r qiyli basqa miynettegilerdey, ha’r tu’rliligi me-nen qiziqli boladi bir qa’liptegi xabarlandiriwlar ha’m bir qa’liptegi ta’sir etiwler jalitiwdi payda etedi.
3. U’yrenilip atirgan pa’nge qizigiwshiliqti payda etiw ushin onin’ mazmuninin’ en’ kereklisin, a’hmiyetlisin ha’m maqsetke muwapiq dep tapqan-larin teren’ tu’sinip biliwi kerek.
4. U’yreniletugin jan’a material qansha da’rejede o’tilip ketken material menen tigiz baylanista bolsa, ol oqiwshilar ushin sonsha da’rejede qiziqli boladi.
5. Ju’da’ an’sat ha’m ju’da’ qiyin bolgan material qizigiwshiliqti payda etpeydi. Oqiw qiyin, biraq balanin’ shamasi keletugin da’rejede boliwi kerek.
6. Oqiwshinin’ jumisi qanshama tez-iez tekserilip ha’m bahalanip turilsa, olar ushin islew sonshama qiziqli boladi.
7. Oqiw materiallarinin’ ayqinligi, ko’rkemligi, mugallimnin’ shin kewili menen tu’sindiriwleri oqiwshiga, onin’ pa’nge bolgan qatnasina ku’shli ta’sir etedi.
Pedagogikaliq miynettin’ sheberleri oqitiw metodlarin tan’lawda do’re-tiwshilik ha’m juwapkershilikli halda qatnas jasaydi.
Sheber mugallimler lektsiya sabaqlarin, seminar sabaqlarin, disput-sa-baqlarin, konferentsiya sabaqlarin, ekskursiya sabagin, arnawli kabinetler-de o’z betinshe jumis islew sabaqlarin, konkurs sabaqlarinin’ o’tiliwine ayiriqsha diqqat awdaradi.
Pedagoglardin’ sheberligi bul sabaqlardi o’tkeriw protsessinde ju’zege shigadi.
Lektsiya sabagi - oqiwshilarda oylawdi aktivlestiriwge u’lken ja’rdem be-redi. Ta’jiriybe da’slep lektsiyani tu’sindiriwdin’ maqsetke muwapiq ekenli-gin ko’rsetedi. Keyin kerekli bilimlerdi aliw, ideyalardi da’lillew, tiykar-gi ta’replerin tan’lap aliw printsipleri ko’rsetiledi. Tek usinnan keyin gana ko’rilip atirgan ma’selenin’ man’izi ashiladi.
Do’retiwshilik penen isleytugin mugallimler lektsiyani oqiganda dia-loglardan, sorawlardan, qaytalawlardan, salistiriwlardan, uqsatiwlardan paydalanadi.
Seminar sabagi - oqiwshilarda jan’a bilimlerdi ha’m nizamliliqlardi ashiwda u’lken aqiliy aktivlikti payda etedi.
Disput sabqlari - bul joqari sheberlikti payda etedi.
Mashqalali oqitiw. Aldin’gi qatardagi sheber mugallimlerdin’ sheber emes mugallimlerden sabaq o’tiwdegi tiykargi ayirmashiligi to’mendegi-lerden turadi. Sheber emesler o’zlerinin’ sabaqlarinda tiykarinan oqiwshilarga ilim-nin’ tayar juwmaqlarin beredi. Bir mugallimler aralas sabaq o’tiwde u’yrengen, hesh qanday oylamastan tayar materialdi u’yretedi. Bul a’lbette izlenip, problemaliq jagdaylardi payda etip, oqiwshilardi oylaniwga iytermelep oqit-qannan an’sat boladi. Basqa mugallimler rawajlandiriwshi oqitiwdin’ ma’ni-sin toliq tu’sinbegen boladi. Olardin’ didaktikaliq ha’m uliwma pedago-gikaliq bilimleri to’men.
Talantli mugallimler, o’z isisnin’ sheberleri balalar menen qarim-qat-nas jasaganda olar demokratiyaliq stilden paydalanadi, ha’m de en’ aldin’gi oqitiw metodlarin oqiwshilardin’ do’retiwshilik oylawin rawajlanidiriw-shi metodlar sistemasin qollanadi. Olarda problemaliq situatsiyalar oqiw-shilardin’ bilimdi o’zlestirip aliwinin’ derlik barliq etaplarinda boladi
Olar balalarga barliq formulalalardi ha’m nizamlardi, ko’plegen sa’ne-ler menen atlardi, ju’zlegen qa’delerdi yadlap aliwga ma’jbu’rleydi duris emes deydi` adam o’miri ushin onsha za’ru’rli bolmagan na’rselerdi oqiwshilardin’ yadinda saqlap, olarga awirmanshiliq sala beriwdi biykarlaydi.
Sheber mugallim ha’mme waqit o’zinin’ sabaq oqitiw metodikasin ha’m tex-nikasin o’zgertip otiradi. Ha’r qiyli problemali (mashqalali) jagdaydi payda etip, sheber mugallim onin’ sheshiliwi jollarin islestirip, toliqlap, a’meliy jaqtan da’lillep ko’rsetip beredi.
Sheber mugallimnin’ sabagi bul pedagog penen oqiwshinin’ birgelikli halda haqiyqatliqti izlewi, bul ma’deniy oylawdin’ laboratoriyasi. Bunday sabaqta oqiwshilar o’zlerinde bilimge degen qizigiwshiliqti, talapshan’liqti payda etedi. Olar ha’r qiyli sorawlardi tuwdirip olarga juwap ta-biwga ha’reket jasaydi. Olar o’zlerinin’ aqil-oyin ju’ritedi, oqiwdin’ qiyin ta’replerin jen’edi.
Qa’dimgi da’stu’rge aylanip ketken sabaqlarda mugallim soraw beredi, al oqiwshilar kitapqa tiykarlanip ogan juwap qaytaradi. Bunday jagdayda olarda tek sabaqtin’ avtori ha’m mugallimler ta’repinen tabilgan haqiyqat-liq gana tu’sinik qaladi. Tagi neni izlew kerek. Ne ushin izlew kerek. Ha-qiyqatliq tabilgan, oni tek qabil etiw kerek, yadlaw ha’i iske asiriw kerek. Bul a’lbette
sabaq waqtinda oqiwshilardi jaliqtiradi, oqiwga degen qizi-giwshiliqti pa’seytedi.
Aktivlestiriwshi, izleniwshilikti talap etetugin, mashqalali oqitiw-di iske asiriw ushin sheber mugallim oqiwshilar ushin sorawlar ha’m tap-sirmalar sistemasin oylap tabadi. Sheber mugallimnin’ sorawlari haqiy-qatinda qisqa, da’l ha’m aniq boladi. Olar tek gana aqildi jedellestirip, jeke oylawdi payda etip qoymastan, oqiwshilardin’ do’retiwshilik uqipli-ligin rawajlandiradi, olarda sho’lkemleskenlikti ha’m de a’depli-likti ta’r-biyalaydi. Baxitqa qarsi, o’tkerilgen ta’jiriybelerge qaraganda mugallimler-din’ oqiwshilarga beretugin sorawlarinin’ 80% ke jaqini oqiwshilardin’ mexanikaliq o’zlestiriwine mo’lsherlengen` “Bul ne, qanday atamasi bar”, “Bul neshinshi jili bolgan”, “Kelbetliktin’ aniqlamasin ayt”, h.t.b. Me-xanikaliq este saqlawga u’yretiw, oni rawajlandiriw a’lbette kerek, biraqta sonin’ menen bir qatarda oqiwshinin’ biliw belsendiligin, oylawin, diqqatinda rawajlandirip bariw kerek.
Ko’plegen jagdayda minaday tiptegi sorawlardi ko’plep paydalangan jaqsi, bunda u’yrenilip atirgan zattin’ uqsasliqlari menen ayirmashiliq-larin tabiwdi talap etiw, olardin’ sebebin tabiw, ha’r qiyli o’zlestirilgen bilimlerinin’ ishinde tek gana kerekli bolgan bilimin sol jerde paydalana biliw uqipliligin arttiriw.
Berilgen soraw oqiwshilarga tu’sinikli me, olar juwap beriw haqqinda oylanip otirma, a’lbette bul haqqinda mugallim u’stirtin qaramaw kerek. Uzin-shubay, qiyin ha’m ko’plegen sorawlardi balalarga u’yip bere beriwge bolmaydi. Misali “Ulli Britaniyanin’ ta’biyati haqqinda onin’ klimati, qa-zilma bayliqlari, da’r`ya ha’m ko’lleri haqqinda aytip ber”. Balalar bunday ko’p mugdardagi sorawlardi o’z basinda uslap tura almaydi, ha’m kishi klass-larda balalar tek en’ keyingi sorawga gana juwap beriwge a’detlengen.
Sabaq waqtinda o’z betinshe islew.
Sheber mugallim oqiwshilardi ba’rqulla bilimdi o’z betinshe o’zlestirip aliwdi sistemali tu’rde u’yretip barganligi sebepli, olar jas mugallimlerge qaraganda az energiya jumsaw menen o’zi go’zlegen na’tiyjelerge erisedi.
Ol minaday qa’delerdi basshiliqqa aladi` egerde berilgen tema oqiwshilar ushin an’sat bolsa, onda oni o’z betinshe islewge tapsiradi, egerde qiyin bolsa, mugallim temani o’zi tu’sindirip beredi. Sabaq waqtindagi o’z betinshe jumistin’ ko’plegen tu’rlerin mugallimler oqiwshilardin’ jan’a bilimlerdi jaqsi o’zlestirip aliwga tayarlaw maqsetinde qollanadi. Bul birinshgi gezek-te jumislar qaytalaw xarakterinde boladi. Sonin’ ishinde buringa o’tilgen temalardan shinigiwlar ha’m tapsirmalar.
Mugallimnin’ tapsirmasi boyinsha oqiwliq kitaptan qa’legen bir tekstti oqiw, grafikaliq jumislar sxema ha’m tablitsalar du’ziw. Sabaq pro-tsessinde ha’m de a’meliy sabaqlarda oqiwshilardin’ o’z betinshe islewi olar-din’ jan’a bilimlerdi man’izli o’zlestiriwinde ja’rdem beredi. Ha’r qanday jagdayda da oqiwshilardin’ o’z betinshe islewin oqiw protsessinde engiziw ha’r qashan mugallimnin’ basshilgi astinda iske asadi.
Ta’jiriybeli mugallimler oqiwshilardi kitap penen islesiwge, kons-pekti islew texnikasina, do’retiwshilik jumislarin orinlaw metodikasin sho’lkemlestiriwge u’yretiw za’ru’r dep esaplaydi.
Ta’jiriybeli pedagog sabaqta jumis islep atirgan shaqqan oqiwshini irkpeydi, a’ste isleytugin oqiwshini asiqtirmaydi. Sorawga duris juwap bergen oqiwshiga gezektegi sorawdi beredi, al qa’te juwap bergen oqiwshiga qosimsha tapsirmalar beredi.
Jas mugallim o’z betinshe jumisti sho’lkemlestiriwde o’zine ogada az juwapkershilikti aladi.
Oqiwshilar sogan u’yrengen boladi, bunda mugallim ha’mmesin o’zi tu’sin-diredi, en’ kerekli degen jerlerin ayirip ko’rsetedi, diqqatta nege awdariw kerek ekenligin beliglep beredi h.t.b.
Bunday jagdayda oqiwshilar ko’binese o’z betinshe islewdin’ ne ekenligin tu’sinbeydi.
Ja’ne de sheber mugallimler oqiwshilarga u’y tapsirmasin olar ushin qiziqli etip beriwge ha’reket jasaydi. Usi maqset penen u’y tapsirmasin awizsha ha’m jazba, qosimsha a’debiyatlar menen a’meliy jumislardi orinlaw, o’z
qa’lewi boyinsha tapsirmalar, ma’jbu’riy ha’m qa’lewi boyinsha jeke yamasa toparlasip orinlawi ushin tapsirmalar beredi.
Oqiwshilardin’ u’y tapsirmasin jaqsi orinlawi ushin mugallim sabaq waqtinda u’lken tayarliq jumislarin alip bariwi tiyis.
Sonliqtan da ta’jiriybeli mugallimler ha’r bir sabaqta taza materialdi toliq, aniq jetkeriw ushin ko’p waqit bo’ledi. Sebebi egerde taza tema jaqsi tu’sindirilse, oqiwshilar oni toliq o’zlestirse endigi sabaqta u’yge tap-sirmasin tekseriwge az waqit ketedi.
Sheber mugallimler sabaq barisinda oqiwshilardi u’yge tapsirmani orinlawga sistemali tu’rde tayarlap baradi. Tapsirmani tu’sindirgen olar tiykargi diqqatti tapsirmanin’ aniqliligina bir ma’nililigine ha’m tu’si-nikliligine awdariwi, haqiyqatinda da ha’mme oqiwshi derlik tapsirmani tu’sindime ha’m aniq bildime, mine usigan u’lken itibar beredi. Egerde u’yge berilgen tapsirmanin’ qalay orinlaganligi mugallim ta’repinen ku’nde tekserilip barilsa, bul oqiwshilardin’ qunigip sabaq tayarlawina tiykar boladi, balalardi jedellestiredi, al egerde u’yge berilgen tapsirma tekse-rilmese balalardagi oqiwga degen qizgiwshiliq to’menleydi.
`U’yge tapsirma berdin’ be-tekser, teksermesen’ berme` - usi qa’deni ha’r bir mugallim basshiliqqa aliwi tiyis.
Mugallimnin’ pedagogikaliq miynetinin’ ma’deniyati
Joqari da atap o’tkenimizdey. Pedagogikaliq sheberlikti iyelewi ushin mugallim tek o’zi oqitatugin pa’ndi jaqsi bilip qoymastan, siyasiy tarawda, ilimde, iskusstvoda, texnika ha’m sport tarawlarinda adamlardi ko’binese neler tinishsizlandiratuginligi menen de qizigiwi kerek.
Sabaq oqiw ta’rbiya protsessi siyaqli barliq waqitta siyasiy bagdarla-niwshiliqti o’z ishine aladi. Sabaq bul ha’m kafedra ha’m tribuna uliwma sabaq bul mugallimnin’ du’n`yaga o’zinin’ ha’m balalarina qatnasin aniqlawshi ko’z-qarasi pozitsiyasi.
Sabaq waqtinda qalayinsha jaqsi psixologiyaliq rejimdi saqlawga boladi. Birinshi gezekte balanin’ diqqatina kesent etetugin, oni alan’ qi- latugin, klass jagdayinda, doslari arasindagi ha’m o’zinin’ jeke jumisinda balani ta’shiwishke salatugin barliq jagdaylardi saplastiriw kerek.
Orta ha’m joqari klasslarda sabaq o’tetugin jas mugallim ha’mme waqit sabaq waqtinda balanin’ ne menen shugillanip otirganligin, qalgan oqiw-shilar bar ma, joq pa ekenligin na’zerden shette qaldirmaw kerek. Hesh qanday gu’mansiz bunday jagdaylar tilshilerde, geograflarda da, tariyxshilarda da ushirasadi. Ne sebep. Sebebi mugallimlerde de oqiwshilarga ta’sir etiw uqipliligi, sheberligi toliq jetilispegen. Sonin’ ushinda mugallim arnawli psixologiyaliq bilimge ha’m a’meliy ko’nligiwge, shinigiwga iye bo-liwi kerek.
Ha’r tu’rli sabaqlardi islengen a’piwayi soni ko’rsetedi, 45 minutliq sabaqta pedagog o’zinin’ ta’rbiyalaniwshilarina ortasha 100 tu’rli talap qoyadi. Bul azba yamasa ko’p pe. Bul sorawga juwap beriw ushin A.S.Makarenkonin’ aytqanin eske tu’siremiz: -Egerde kimde kim mennen menin’ pedagogkialiq ta’jiriybemdi tup man’izin, mazmunin qisqasha formula menen qalayinsha aniqlap bere alatuginligimdi sorasa, men adamga mu’mkinshiligi bolganinsha ko’p talap qoyiw ha’m mu’mkinshiligi bolganinsha ogan hu’rmet ko’p talap qoyganliginda emes, al qalayinsha qoyganliginda.
Qalayinsha talap etip u’yreniw kerek.
Bul metodti o’zlestirip pedagoglar ha’mmesinen burin balaga jeke ta’sir etiwdi, sabaq barisinda olarga urisip yamasa maqtap xoshametlep, ayirim eskertiwler qiliwdi, juwmagin shigariwdi u’rdis etedi. Olar kimge, qa-layinsha ha’m qanday qanday talap qoyiw kerekligin jaqsi biledi, al oqiw-shilar bolsa talapti bilip bir qa’degen u’yrenedi.
En’ pedagogtin’ qoyatugin talabi aniq, jen’il (balanin’ shamasi keletuginday) ha’m aqirina jetkeretuginday boliwi sha’rt.
Cabaq protsessinde oqiwshi tek oqigan pa’nin ha’r qorshagan du’n`ya ha’diy-selerin bilip gana qoymastan, onda olarga degen belgili bir ko’z-qaras payda boladi. Ayirim waqiyalar oni oylandirsa, basqalari ol ushin ba’ri bir, nemqurayliliq penen qaraydi, bir na’rseler ogan unasa, birewleri menen qiziqpaydi, ayirim mugallimlerdi unatsa, birewlerin jaman ko’redi.
Psixologlardin’ ko’rsetiwinshe jaqsi emotsiya, ta’sir etiwler adam xizmetin ruwxlandiriwshi ha’m ku’shli pa’t beriwshiler bolip tabiladi.
Sabaq waqtinda bunday emotsiyaliq aqiliy jagdaydi payda etiw ha’r tu’rli jollar menen a’melge asiriladi. Birinshiden` u’yrenilip atirgan ha’m qosimsha materiallardan paydalaniw. Misali, tariyx sabginda mugallim minanday misal keltiredi` planetamizdin’ pu’tkil tariyxinda qrtqe u’lken ha’m kishi urislar bolgan. Onda 3 mlrd. 640 mln. Adam nabit bolgan. Egerde usi urislardin’ bahasin altinga aylandirip esaplasaq, onda qalin’ligi i metr ha’m eni 10 km. altin lenta ekvator arqali jer sharin aylandirip orawga boladi.
Ekinshiden` sabaqqa anaw yamasa minaw jan’aliqlar tuwrali magliwmat-lar, qiziqli waqiyalar kirgiziw ja’rdemi menen, belgili oqimislilardin’ o’miri ha’m xizmeti haqqinda magliwmatlar, tvorchestvoliq izleniwge ruwxlangan, adam aqilinin’ ha’wesligi haqqinda gu’rrin’ler aytiw.
U’shinshiden` sabaqtin’ mazmunli boliwi ushin, oqiwshilardi, olar ushin qiziqli bolgan do’retiwshilik jumisqa tartiw kerek. Bunday jumisqa balalardi quniqtiriw tu’rli situatsiyalardin’ ha’r tu’rli tiplerin qollaniw menen baylanisli boladi. Problemaliq situatsiya (mashqalali jagday) burin belgili da’rejede tanis bolgan bir na’rseni taza, jan’a ta’repin, geyde ku’tilmegen ta’repin qaraydi. Balalardagi usi ku’tilmegenlik, usi tabisli boliwi ushin ju’da’ paydali.
Misali besinshi klass oqiwshilari geografiya sabaginda -Tronosferada hawanin’ qiziwi- degen temani u’yrengende olar jerdin’ ku’nnen issiliq alatuginligin eske tu’siredi. Ku’nge qansha jaqin bolsa, sonsha jilli bo-liwi kerek. Biraq ta mugallim jerge qaraganda joqari atmosferada hawa sal-qiniraq bolatuginligin balalarga eskertedi. Bunday faktler da’slebinde oqiwshilar ushin tu’siniksizlew boladi. Mugallim taxtaga -tobesine qar u’yilgen su’wrettin’ qistirip, balalardan soraydi` -Ne ushin jazda biyik tawlardin’ to’besinde qarlar jatadi, tawdin’ to’besi ku’nge jaqin goy. Oqiw-shilar oylanip o’z pikirlerin ayta baslaydi. Ku’n nurlari jerge tu’siwi me-nen onin’ betin qizdiradi ha’m onnan atmosfera hawasi qizadi. Jerge qansha jaqin bolsa, sonsha jilli boladi ha’m kerisinshe.Oqiwshilardi jaqsi emotsiyalar menen oqitiwdin’ 4 bagdari bul mugallimnin’ oqiw materiallarina emotsional (qizigiw, su’ysiniw, jaqsi) qatnasta boliwi menen baylanisli boladi. Baslawish mugallimler minani este tutiw kerek` mugallimnin’ uqipli-liq penen sabaqti suliw, obrazli etip, bar intasi menen tu’sindiriwi oqiw-shilarga ku’shli ta’sir etedi, olardi hayran etedi, o’zine tartadi.
Ilimpazlardin’ izertlewleri soni da’lilleydi, ta’jiriybeli oqitiwshilardin’ jeke qasiyetlerinin’ arasinan oqiwshilar olardin’ quwanishli, ha’zilkesh xarakterin ayirip ko’rsetedi. Bul mu’g’allimge egerde balalar qatti sharshap, yamasa zerigip olardin’ diqqati ha’r jaqqa bo’linip, idirasip otirg’an jag’dayda klass atmosferasin jaqsi halg’a alip keliwge ko’p ja’rdem beredi (ha’zillesedi, ku’lisedi, qullasi balalardin’ diqqatin o’zine tartadi). Bunday jag’dayda ol balalarg’a az g’ana dem beredi fizkult minut o’tkeredi, kollektiv penen o’zlerinin’ en’ jaqsi ko’retug’in qosig’in ayttiradi. Kerisinshe kem ta’jiriybege iye mug’allim sabaq waqtinda mu’mkin bolg’an jerinde de balalarg’a ku’lisiwge ruxsat etpeydi, ta’rtipti buzip aliwdan qorqip, balalardin’ pa’tin qaytarip otiradi. Bunday mug’allimlerdin’ en’ bir jaman jeri onda tek yumor sezimnin’ (ha’zilinin’) joqlig’inda emes, al bul sezimnin’ oqiwshilarda payda boliwi onda oqiwshilarg’a degen dushpanliq qasliq sezimnin’ tuwiliwina alip keledi.
-Mekteptin’ quwanishli, qiziqli, ko’terin’ki ruwxina, dushpang’a kesentlikke qarag’anday etip qaraw, bul en’ u’lken qateshilik.
Sabaqtin’ tempi (tezligi, pa’ti).
Sabaqtin’ tempi mugallim ushin tek xizmet ma’deniyati mashqalasi emes, al sabaqtin’ sapasi, ta’rtip mashmqalasi. oqiw xizmetinin’ tempi (pa’ti) joqari boliwi kerek, biraq oqiwshilardin’ jeterliktey da’rejede, sonliqtan da oqiw jumisinin’ joqari pa’tin qollap quwatlaw ushin sheber mugallimler oqiwshilarda a’meliy shinigiw ha’m ko’nligiwlerdi ta’rbiyalaydi. Kem ta’jiriybeli mugallimler waqittan toliq paydalana almay qaliwdan qorqip, oqiwshilardin’ mu’mkinshiliklerin ha’m olardin’ materialdi o’zlestiriw sapa-sin esapqa almastan sabaqtin’ tempin ku’sheytiwge ha’reket jasaydi.Bunday sabaq ritmin buziw oqiwshilardin’ kewil xoshligina (normal`noe rabochee nostroenie) keri ta’sir jasaydi ha’m jaliqtirip jiberedi.
Jaqsi jumis tempin aniqlaw ushin to’mendegilerdi aytiwga boladi` ha’mmeni qanaatlandiratugin «ortasha» sabaq tempin tabiw, oqiwshilardin’ jeke jumis formalarinin’ baylanisin izlestiriw, oqiwshilardin’ jumis tu’rin o’zgertiw ha’m tu’rli formalarin oylap tabiw, waqitti mazmunsiz sarplawdi qisqartiw. Sabaqta jumis tempin a’ste aqirinliq penen ku’sheytiw kerek. Sabaqtin’ tempi haqqinda ma’sele mugallim ta’repinen tek jumis protsessinde gana sheshiledi.
Sabaqta o’zin-o’zi tekseriw.
O’zin-o’zi tekseriw jas mugallimnin’ pedagogikaliq uqipliligin rawaj-laniwin tezletedi, ta’jiriybeli mugallimlerdin’ pedagogikaliq sheberligin o’zlestirip aliwina ja’rdem etedi. O’zin-o’zi analizlewi menen mugallim sa-baqta o’zin-o’zi basqariwdin’ ha’m o’zin-o’zi jetilistiriwdin’ qariwli quralina iye boladi, tabisli jumistin’ usillarin an’garadi, bul o’z gezeginde jumistan qanaatlaniwdi payda etedi, mugallimnin’ ruwxiy ku’shin toliqtiradi.
Sabaqti analizlewdin’ to’mendegishe uliwmalasqan printsipleri bas-shiliqqa aliwga boladi.
Sabaqta isleymen dep uygargan na’rsen’ menen haqiyqiy orinlagan na’r-seni salistiriw~
Shamalagan na’rsenin’ na’tiyjesi menen salistirip oqiwshilardin’ alga ilgerlew da’rejesin aniqlaw (bilimde, ko’nligiwde, rawajlaniwda). Sabaqta oqiwshilar qizigiwshliiq penen jumis isleyme-soni esapqa aliw.
Sabaqtin’ sapali ta’repi.
Sabaqta berilgen tapsirmanin’ orinlaniwin bahalawda oqiwshilar ta’re-pinen bilim, uqipliliq ha’m ko’nligiwlerdin’ qanday da’rejede o’zlestir-genligi ma’lim boladi.
Sabaqtin’ sapali ta’repin aniqlaw bul mugallim ushin sheberlik mek-tebi, sabaqti sho’lkemlestiriwde anagurlim man’izli usillar ha’m metodlardi an’li qollaniw sharayati bolip tabiladi. Ol sabaqta nenin’ sa’tli bolganin ha’m nenin’ sa’tsiz bolganligin, bul sa’tsizliktin’ qalay kelip shiqqanligin ha’m oni qalay saplastiriw kerek ekenligin ko’re aladi, ped.sheberlikti jokarilatiw ushin neni rawajlandiriw ha’m bekkemlew kerek ekenligin bile aladi. Sabaqtin’ sapasin to’mendegi sxema menen an’latiwga boladi` tapsirmani soraw-tu’sindiriw-bekkemlew-u’yge tapsirma beriw.
Solay etip, mugallimnin’ tayarlaniwdagi ha’m sabaqti o’tiwdegi sheber-ligi bul quramali jumis, biraq soni iyelew ha’r bir oylanip isleytugin mugallim ushin za’ru’r.