O’zbekstan respublikasi xaliq bilimlendiriw wa’zirligi

BEKKEMLEU UShIN SORAWLAR:

1. 
   Pedagogikaliq qatnas degenimiz ne?
   
2. 
   Mugallim menen oqiwshi arasindagi qarim-qatnasti qanday stillerge bo’liwge boladi?
   
3. 
   Mugallim oqiwshilarga talap qoyarda qanday qatnas formalarin biliwi lazim?
   

Usinilgan a’debiyatlar.

0. 
   1. I.A.Karimov. O’zbekistan XXI-asirga intilmoqda 1999 yil.
   
1. 
   2. S.Ochil. Mustaktllik ma`naviyati va tarbiya asoslari. Tashkent-1999 yil.
   
2. 
   3. T.o’udratov. Nutq madaniyati asoslari. 1993 y
   
3. 
   4. I.A. Zyazyun. Osnovi pedogogicheskogo masterstva. m-1989 g.
   
4. 
   5. A.Munavvarov. Pedagogika. T-1996 y.
   
5. 
   6. A.Munavvarov. Oyla pedagogikasi. T-1994 y.
   

7.WWW. ziyonet.uz/pedagogik mahorat. Zip
8.WWW. ziyonet.ru/pedagogika. Zip

Lektsiya №7

Pedagogikaliq takt ha’m pedagogikaliq etika
J o b a:

1. Pedagogikaliq takt ha’m pedagogikaliq etika haqqinda tu’sinik.

2. Pedagogikaliq etika-mugallimnin’ minez xulqinin’ ko’rinisi.
3. Sabaq protsessinde mugallimnin’ etikasi.
4. Mugallimnin’ etikasi ha’m a’dep-ikramliligin rawajlandiriw ha’m qa’liplestiriw jollari.

Tayanish tu’sinikler:

Pedagogikaliq etika, pedagogikaliq takt a’dep-ikramliliq ar-uyat, na’ziklik, ka’siplik etika, moralliq miynet, a’dalatliliq, qa’dir-qimbat, mugallimnin’ jeke abroyi.
Moralliq tarbiya jan-jaqli jane saykes keletugin raujlangan adamdi kaliplestiretugin kural. Adamgershilikke tarbiyalau isinin tek ozine tan ozgeshelikler xam nizamliklar bolganliktan onin ilimi negizdegi manisi jasaliu tiyis. Xazir uakitta jaslarga moral`lik tarbiya beriudin maselelerin aniklau basli pedagogikalik etikanin tiykargi makseti usi talaplari turmiska asiriu bolip tabiladi.
Etika bilimnin en negizgi mashkalalarinin biri-jeke makset penen uliuma maksettin oz-ara katnasin ornatiu. Usilardin oz-ara baylanisi jeke adamnin sanasinda onin is xareketinde morallik sezim ar-uyat oz minetti turali sezimler tugizadi, jamiette balalardi tarbiyalau protsessinde jeke makset penen uliuma jamietlik maksettin birligin korsetip otiriu pedagogikalik xizmetke koyilatugin tiykargi talaplardin biri. Sonliktan pedagogikalik etika bul maseleni oz ishine aladi .
Pedagogikalik etika mugallimge kasiplik adeplilik turali tusinik, bilim beriudi gozleydi. Usigan karay mekteptegi sheshiushi tolga mugallimnin morallik tayarligi menen madeniyati kazirgi kunde kanday boliui kerekligin aniklau, oni mazmuni menen ozinsheliklerin tanlau pedagogikalik etikanin en tiykargi uyrenetugin maselelerinin biri. Miynet turlerine boliniuine baylanisli xar kiyli kasipler sani kobeyedi Solay etip belgili bir taraudv natiyjeli miynet etiu ushin usi kasip uakili oz kasibin tolik xam teren uyreniui kerek. Usinin menen ol kasiplik moral` rejeleri menen de tolik tanis boliui zarur. Oytkeni xar kanday kasiptin xalikti tarbiyalauda tikkeley yamasa janapay katnasi bar ekenligi dausiz. Bul kagiydanin asirese pedagogikalik kasike katnasi zor.
Uliuma kasiplik etika adamlardin kasibine, olardin jamiyettegi ornina, xizmet ozgesheligine, sotsiallik ayirmashiliklarina, osken jane omir suretugin ortaliginin ozgesheligine karay kaliplesedi. Etika- grekshe etos-kulik, adep, urip degen maniste anlatadi.
Kasiplik etika ishinde pedagogikalik etika ayriksha orin tutadi. Pedagog kadrlar shin manisinde bilim xam tarbiya beriushiler gana emes, olar usinin menen bir katarda xalik arasinda xar-kiyli ugit-nasiyat islerin alip bariushilar bolip esaplanadi. Usi juapkershilikli xam maktanishli xizmetti alip bariuda pedagog xizmetlerdin aldinda ulken uaziypalar tur. Olardin bilimi, okitiu xam tarbiyalau adisleri, jeke basinin ruxiy xam morallik tulgasi bolajak auladinin xar tarepleme rauajlaniuina tikkeley tasir jasaydi. Bul jerde mugallimlerdin minez -kulki mine tartibinin, okiushilar menen jurtshilikka tiygizetugin tarbiyalik paydasi zor ekenligin xasla umitpauimiz kerek.
Mektep xar bir adamnin jasap turgan ortaligin teren uyreniuin kaleydi. Al mektepte negizgi tulga-mugallim. Olardin bilimine, pedagogikalik sheberligine, jumiska degen suyispenshiligine baylanisli bizin bolajak jaslarimizdin bilimge degen, miynetke degen kabileti, ruxiy kasietleri jetilisedi. Olay bolsa mekteptin negizgi makseti balalarga bilim beriu menen bir katar olardin dun`yaga degen koz-karasin, xazir dauirde elimizde juz berip atirgan xar kiyli ozgerislerge katnasin, adamgershilikli kasietlerin kaliplestiriu xam solay etip korshagan org\talikti teren uyreniuge jagday jasau bolip tabiladi. Baskasha aytkanda mektepte sanauli teren bilimli, fizikalik xam akil miynetine bir dey kabiletli sau-salamat auladti jamiyet xam ilim talabina say adamlar etip tarbiyalap jetilistirip shigaradi. Mugallimnin jamiyet aldinda usi ardakli miynet kundelikli okiu-tarbiya jumisinda, jamiyetlik xizmet atkariu barisinda, ulgili shanarak, jarasikli turmis kuriu jolinda juzege asadi.
Pedagogikalik etikanin basli ozgeshelikerinin biri mugallim jas ospirimlerge morallik tarbiya beriu protsessinde tek belgili morallik kagiydalardi kaytalau arkali menen emes, al putkil okiu tarbiya isin adamgershilikke tarbiyalau isi menen ushrastira biliui kerek. Bul protsesti iske asiriu ushin mugalimnin ozi printsipial xam kasiplik tayarlangan, juapkershilikti seze bilgen boliui kerek. Ustazlardin bilimliligi-jaslardin morallik kasietlerin ozinen-ozi kaliplestire almaydi. Adam bilimli boliui mumkin, birak minez kulki adamgershilikli kasieti gey uakitta onin bilimine kayshi keliui itimal. Omirde geybir bilimli adamlar arasinda moral`din normalari menen printsiplerine kayshi keletugin, sozi menen isi arasinda alshaklik bar adamlar gezlesip otiradi. Onin sebebi, algan bilimi adamnin jan dun`yasina, ishki sezimine aylanbaganliginda. Bilimli mugallim-sonin menen katar jokargi morallik kasietlerdin iyesi bolmasa tarbiya isine ziyanin tiygizedi.
Sonliktan pedagogikalik kollektivte etikalik teoriyalik maselelerin unamli talap turiudi turakli dasturge aylandirip otiriu shart.
Pedagogikalik etikanin- ozgesheligi mugallim jas auladka belgili bir tarauda bilim beriu menen katar ozinin is xareketi, dun`yaga koz karasi, adamgershiligi xam gumanistlik kasiyetleri arkali olardi biyik morallik ruwxta tarbiyalaui tiyis.
Mugallim etikasinin -tagi bir ozgeshiligi shakirtlerine suyispenshiligi “Balalardi suymeytugin adamlar mugallim boliui mumkin emes”. Makorenko A.S. (kaz.Mektebi 1972 j). Mugallimshilik kasip kanday dauirde bolmasin balalardi suyiudi basli talap etip koyadi. Birak balalarga degen suyispenshilik karapayim sezim emes. Mugallim xar bir okushinin kabiletin tusine biliui yagniy olardjin ruuxiy rauajlaniudin anagurlim tiyimli usillarin tabiuga bagdarlaniu kerek. Sonliktan mugallim balalardi miynetkesh boliuga alga koygan maksetin kanday etkendede orinlauga xareket etiu tarbiyalau kerek. Albette okiushiga koyilatugin talap kuri baskariu emes, korkitiu, jekiriniu turinde bolmay, al barlik uakitta akilga siyimli sinshil adil karim-katnas tiykarinda boliui kerek. Bul talap orinlanbasa tarbiyalik okituishilik rauajlandiriushilik talap axmiyetin jogaltadi.
Okiushiga degen suyispenshilik penen katan talap bir-birin biykarga shigarmaydi, ol kerinshe olar bir birin toliktiradi olardi adalatli sinshil miynet suyiushilik ruuxta tarbiyalaydi. Balalar psixikasi xar narseni tez kabillauga biyim asirese korkem obrazlar, adamnin oyina katti tasir etetugin uakiyalar olarda kop kiziktiradi. Ayrim jagdaylarda okiushilar jagimli kiliklardan gore jagimsiz kiliklardi tez kabillaydi. Mine sonliktanda mugallimler bul jagdaylarda xar uakitta este tutiulari kerek.
Pedagogikalik etikanin kaliplesiuinde pedagogikalik kollektiv korkemli orin tutadi. Pedagogikalik kollektiv balalarga tarbiya beriude bir tutas jane bir adamday bolip kush jumsap xareket etiuleri kerek.
Morallik minnet . Etikanin negizgi kategoriyalarinin biri. Olar adamlardin aldinda turgan minnetti tusiniuge baylanisli belgili xareket, tartip minez-xulikti kaliplestiredi. Xar bir adamnin sanasi uliuma alganda jamiyetlik sana bolsada, ol adamnin okean ortaligina, algan tarbiyasina ozgesheligine karay xar turli boladi.
Pedagogikalik etikanin jamiyetlik turmista atkaratu-gin xizmeti ayriksha. Bolajak jaslardin xar tarepleme rauajlangan adam bolip jetilisiui mugallimlerdin okiu tarbiya jumisin morallik tarbiya isine bagdarlaniuina, olardin oz basinin, ishki sezimlerinin, morallik kabiletinin bir tutas boliuina baylanisli. Sonin ushin bolajak pedagog kadrlardi tayarlauda, olarga etikadan teren bilim beriu kerek. Pedagog kadrlardin teren bilimli xam ruuxiy dun`yasinin bayligi bolajak auladti dauir talabina say etip tarbiyalap shigariudin birden bir kepili boladi.
Adep-ikramlilik kategoriyalari adamzat jamietinde erte uakitlardan beri payda bolgan. Adep-ikramlilik tusinikleri jamiyettin ob`ektiv jagdaylarina karap osip kosimshalar kosilip xar kiyli dauirde xar turli xarakterde jana mazmun xam klaslik belgi alip kelgen.
Etika kategoriyalarinin kopshiligi karama-karsi xarakterge iye: jaksilik penen jamanlik, xujdanlilik penen xujdansizlik x.t.b. Xar bir kategoriyanin ozine tan ozgesheligi bar. Ol jeke adam menen jamiyet arasindagi baylanislardin belgili bir tarepinde korinedi.
Kasiplik minnet pedagogikalik etikanin tiykargi kategoriyalarinin biri bolip ol mugallimnin kasiplik minnetinde: oz jumisina doretiushilik katnasta boliuinin zarurligi, ozine katti talapshanlikti, oz bilimin jetilistiriuge umtiliu pedagogikalik sheberligin rauajlandiriu, okiushilar xam olardin ata-analarina talapshanlik mektep turmisina aktiv katnasiu x.t.b. di talap etedi. Mugallim okiushilardin bilimin juzeki bolip kalmaui ushin olardi kadagalap turiui zarur. Mugallimnin moynina tomendegi minnetler juklenedi;
Okitiu tarauinda -mugallim jaslardi ilim tiykarlarin kaysi dauirde alganligin tekserip, bilip ukip xam konlikpeler menen kurallandiriu tiyis. Onin ushin mugallim oz ustinde tinimsixz islep oz bilimin, madeniyatin jokarilatip bariui kerek.
Tarbiya tarauinda - mugallim okiushilardi tek bilim menen kurallandirip koymau dauir talabina muapik okiushilardin jeke basin xar tarepleme rauajlandiriui kerek.
Jamietlik siyasiy tarauda - mugallim tek mektepte sabak beriushi xam tarbiyalaushi emes ol jamiyetlik isker esaplanip miynetkeshler arasinda madeniy-siyasiy tarbiyalik jumislardi jolkemlestiriushi bolip tabiladi.
Jamiyetlik-pedagogikalik - tarauda mugallimnin moynina xalik arasinda ata-analar menen propaganda jumislarin alip bariu uaziypasi juklengen.
Metodikalik tarauda - mugallim oz bilimin, tajriybesin `ayitiu ushin ozinin metodikalik bilimin jokarilatiu ustinde isleui kerek, yagniy xalik bilimlendiriu bolimleri, respublika pedagogikalik kolektivlerinin is tajiriybelerin uyreniui tiyis. Solay etip minnet, uaziypa jeke adamnin jamiyetke yamasa adamlarga bolgan adep ikramlilik minnetin bayan etedi.
Adillik - bul xakiykatlik penen tenliktin olsheu tarezisi. Adillik-tenlik jaksilik kategoriyalarina uksap jamietlik katnasiklardin barlik tareplerine tiyisli.
Birak jaksilik, jamanlik ideyalarin park etip ol adamlardin kundelikli praktikalik jumislari menen janede bekkem baylanisadi. Adillik mugallimnin ozine tan olshemi bolip onin adep-ikramlilik tarbiya alganliligin bildiredi. Pedagog adilliliginin ozinsheligi sodan ibarat:
Is-xaraketin baxalaniui xam ogan bolgan juuap reaktsiyasi mugallimlerde xam okiushilarda turli adep-ikramlilik jetiskenliklerinin darejesine iye boladi.
Adep-ikramlilik baxalaudin ob`ektivligi bul kopshilik jagdayda mugallimlerge baylanisli. Eger pikir duris kelmey kalsa mugallim shidamli alpayimlikta tarbiyalaniushi menen til tabisiu kerek.
Mugallimnin adilligi balanin balanin bilimin baxalauda korinedi. Bizge belgili xamme bala birdey baxada okiy almaydi, sebebi talant, kabilet, kizigiu, umtiliu, psixikalik jagday, pedagogikalik tayarlik xar kiyli boladi.
Bilimdi tekseriu xam baxalaudin tarbiyalik axmieti minada: okiushilardin oz jetiskenlikleri menen kemshiliklerine bolgan katnasi, kiyinshiliklardi jeniuinen ibarat. Bilimdi tekseriu xam baxalau mamleketlik axmyetke iye. Ar, namis, kadir-kimbat, adam menen jamiyet ortasinda katnaslardi tartipke saladi, adamnin minez-kulkina tasir etetugin kural bolip esaplanadi. Ar-namis penen kadir-kimbat tusinikleri bir-birine uksas. Oz kadirin ar-namisin korgaytugin adamlarda izzet,xurmet, abraygaumtiliu juzege keledi.
Xar bir okitiushi ozi isleytugin mektep abroyi, danki ushin guresiui tiyis. Kollektiv abiroyin ozinin jeke ar namisi dep biliui kerek. Xujdan adam oz minez kulkin jametlik adep ikramlilik normalari boyinsha baxlaui xam baklaui oznin is xareketlerin baskarip bariui tiyis. Xujdan jeke adimnin adep ikramlik jaktan jetiskenligin korsetiushi axmyietli belgilerdin biri. Xujdan kategoriyasi baxalau buyrik beriu motevlik xarakterge iye. Asirese mugallimnin xujdani pak taza boliui tiyis. Mugallimnin jeke abroyi maseleri de ulken axmietke iye. Bul masele jokari xurmet xam isenimde, ogan elikleudi okiushilarga kop narselerdi bilip aliuga jardem beredi.Jeke adamdi xar tarepleme rauajlandiriu sistemasinda adep-ikram tarbiyasi basli tiykar bolip tabiladi.
Adep-ikram printspli bul sana formalarinin biri bolip, ol pedagogikalik etika normalarin xam printspleri menen oz-ara baylanis boladi. Jas auladtin idiyalik siyasiy tayarligi aldi menen mugallimnen kelip shigadi. Mugallim kaysi pandi okitiuina karamastan ozin ideyalogiyalik aktiv katnasiu dep biliu kerek, yagniy xar bir okiushi oz ustinde turakli islep siyasiy bilimin jetilistirip bariui shart. Uatandi suyiushilik internatsionalizm grajdanlik sezim -bular pedagogikalik etikanin tiykargi printspleri. Mamleketimizde xazirgi dauirde ulken ozgerisler bolmakta. Ozbekstan oz garezsizligin algannan keyin janalaniu, ulken pikir juritiu, siyasiy xam ekanomikalik jaktan tupten ozgerisler juz bermekte.Jaslardi Uatandi suyiuge, xaliklar arasindagi doslikti bekkemleuge tayarlauimiz kerek.Uatandi suyiushilikke tarbiyalau menen insanlardi atiraptagi adamlardin turmisi menen jakinnan tanisiudan baslanadi. Uatan suyiushilik- bul Uatanga degen muxabbat, ogan berilgenlik, onin mapi ushin xizmet etiuge tayar turiu degen soz.
Internatsionalizm-bul turli xaliklardin oz-ara dosligi, al xakiykiy grajdanlik bul maksettin siyasiy jamiyetlik xam madeniy turmisinda aktiv katnasiu degendi anlatadi. Grajdanlik -bul jeke adamnin bayligi, jetiskenlik darejesi jamiyetlik turmiska xam onin rauajlaniuina, sotsiallik ortalikka baylanisliligi yuoladi. Grajdanlikti tarbiyalaudin tik manisi jaslardi dun`yaga koz-karasti kaliplestiriu boladi. Mugallim kaysi pandi okitiuina karamay jamiyetimiz tarepinen koyilgan ideyalik-siyasiy, adep-ikramli, akilli, uatan suyiushiligi, internatsionalizm usagan tarbiya talapshan grajdanlik kasieti menen baylanisip bariui tiyis. Mekteptin uaziypasi ulken jastagi balalardin erisken, kolga kirgizgen adep-ikramlilikjarkin ideyani grajdanlik katnasiklarina ornatiliuinan ibarat. Mekteplerge uatan suyiushilik, grajdanlik tarbiyasi sabakta xam sabaktan tiskari jumislarda da amelge asiriladi. Mekteptegi massalik askeriy isler, sport isleri, texnika xam baskada xar kiyli temada gurrinler, lektsiyalar, ushirasiular, viktorinalar jaslardin adep-ikramliligina, grajdanlik minnetine kushli tasir etedi. Albette kasiyetlerge aldi menen mugallimnin ozi erisken boliui kerek.
Kollektivizm bul adamlardin birlesiu sezimi, ol jamiyetlik katnaslardin rawajlaniu barisinda kaliplesedi. Birlesiu adep-ikramlik printspleri sipatinda, makset birligi, oz erki xarakteri, jeke mapti kollektivlik mapke bagindiriudan kelip shigadi. Grek filosofi Aristotel`din aytkaninday: adam jamietlik makluk, ol ortaliktan ajralip bolek, baska adamlar menen baylanis duzbey jamietlik katnaslardan tiskarida jasay almaydi. A. Makarenkonin «Balanin jeke basin kollektivte, kollektiv tasirinde tarbiyalau» xakkindagi ideyalardi mugallimlerdi tarbiyalau jumislarinda xam jamietshil mugallimlerdi jetistiriude ulken axmietke iye.
Mugallim xam okiushi arasinda bolatugin katnasta pedagogikalik taktin axmieti zor. Pedagogikalik takt dep biz mugallimnin tarbiya protsesinde balalardin keuil kuyin, jan dun`yasin minez-kuliklarin xam psixologi-fiziologiyalik ozgesheliklerin teren bilidin negizinde belgili bir jagdaylardin talabina saykes kollanatugin adis usillardin kosindisina aytamiz. Pedagogikalik tolip bolmaganinsha mugallim oz panin kansha teren bilgeni menen, tarbiyalik jumista xar turli usillardi bilgeni menen ozinin aldina koygan jas auladka xar tarepleme tarbiya beriu maksetine jete almaydi. Pedagogikalik takttin psixologiyalik manisi bar ekenligin aytip ketiu orinli. Pedagogikalik taktin kaliplesiui jeke okiushilardin basindagi sanali yamasa stixiyali turde omir suretugin psixologiyalik-emotsionallik dun`yasinin kurilisina baylanisli. Usigan karay jeke adam baska adamlar menen, sonday ak jas aulad penen karim-katnas jasaganda ol ozinin jeke omir tajriybesin adamlar arasindagi katnaslardin kanday normalar arkali juzege asatuginligin anik korsetiuge tirisadi. Oytkeni pedagogikalik takt belgili bir sistemada ozine tan ozgeshe kuramali boleklerden turadi. Solardin ishinde okiushilarga pedagogikalik tasir etiudegi masherdi saklau maselesi, ustazlik igbaldin natiyjeliligi jeke adamlardin, atap aytkanda mugallimnin balalardin ruuxiy dun`yasin xar tarepleme tusine biliui, jas auladlardin unamli kasietlerin taniu bilip onda putkil adamgershilik minezdi kaliplestiriuge kabiletliligi bolip tabiladi.
Demek pedagogikalik takt en basli morallik kasiyet, onisiz ustazlik etiu mumkin emes. Pedagogikalik takttin uliuma negizi jokarida aytilganinday ol xar bir okiushinin, okitushinin praktikalik xizmetinde kop turli xam xar kiyli mazmunda bolip keledi. Oytkeni xar bir mugallim ozine tan jekkelik, jas auladti tarbiyalauda kollanatugin usillari menen tasilleri bar. Tarbiya protsesinin usinday kurallarin praktikada, turmista mugalimnin kundelikli turmisinda paydalaniui mumkin. Usinin saldarinan mugallimnin pedagogikalik taktin tup manisin tusinbeu ozinin okiushilar menen karim-katnasin oz manisinde kollanbaui mumkin. Bizin pikirimizshe mugallimnin okiushilar menen karim-katnasi xar turli jagdaylarda xar turli boliui mumkin. Sonin ushin jagdaylarga baylanisli duris sheshim menen ortak til tabiu duris talap koyiui, bir soz penen aytkanda mugallimnin okiushiga orinli, adil xaraketleri menen tasir etip otiriu kerek. Mugallimnin belgili shekten aspay okiushiga tasir etiui onin pedagogikalik taktine, sezimine, morallik kelbetine baylanisli.
Okitiushisi oz sozi menen okiushinin dikkatin audariui tiyis. Mugallim balalar menen adepli spayi katnasta boliui kerek. Kishi peyillik-bul ozinin basinin kadir-kimbatin seziniu degen soz. Mugallim sozinde xesh kanday jekiriliu, bakirip jiberiliu, miskinlau usagan xareketler bolmaui kerek. Ol oz sozinde ozinin sezeilerin jetkiziu ushin intonatsialardan duris paydalana biliui tiyis. Okitushi sabak tusindirgende onin dauisi anik xam tinik shigiui kerek. Mugallimnin okiushilar menen karim-katnas jasauinda onin dauisi ulken rol` oynaydi. Xar bir sozdin adebiy korkemligi, til bayligi korkem boliui tiyis. Okiushi jasina say etip apiuayi til menen tusindiriu, ilimiy tildi kop kollana bermeu kerek. Mugallim oz korkemlilik jaginan baska kasip iyelerinen ajralip turiui tiyis.
Juwmaqlap aytqanda xar bir pedagog jasalma emes, tabiyiy xalda xar tarepleme gozzal iksham adamdi ozine tartkanday darejede boliui tiyis.