O`zbekstan respublikasi xaliq bilimlendiriw ministrligi

-Ushinshi trofik dareje: idiratiwshilar. Aldingi topar detritivorlari siyaqli, ushinshi trofik darejedegi organizmlar de idirawshi materialga ta'sir ko'rsetedi. Biraq, olar bir-birinin ustine shigatin biologic janzatlar emes, nege degende har birinin waziypasi juda ulken parq qiladi.
Idirawshilardin tiykargi waziypasi organik ztlardi noorganik zatlarga aylantiriw, sol menen ekotizimler ishindegi zat aylaniwin jabiw.Sol tarizde,paliz onimlerin joq qiliw ushin materiya bar. Usi kerekli juwmaqlawshi jumisin atqariw ushin juwapker bolganlar bakteriyalar ham zamariqlardir.
Qo'ziqarinlar fermentlerdi ajratatin organizmler bo'lip, olardin substratlari olardi orap turgan organik zatlardir. Fermentatik siniriwden son qoziqarinlar aziq-awqat onimlerin o'zlestiriwi mumkin.
Idirawshilardin ayrimlari mikroskopik zatlar bolip, olardi biz apiwayi ko'z benen ko're almaymiz. Biraq, onin ahimiyeti ulkenliginen ulkendir, chunki eger biz sayyaradagi barliq idirawshilardi joq qilsaq, taza organik zatlar payda boliwinin quram bolekleri jetispewligi sebepli jer juzindegi tirishiliktoxtaydi.
Misallar: Jaylaw. Bizlerdin birinshi misalimiz otlaqqa qaratilgan. Ameliy maqsetlerde trofik maydanlar qanday baylanganligin ham olardin ekodizimge qarap qanday o'zgeriwin korsetiw ushin apiwayi shinjirlardan paydalanamiz. Biraq, oqiwshi haqiqiy shinjir janede quramali ham ko'birek qatnasiwshilar esabina aliniwi kerek.
Maysa ham basqa o'simlikler tiykargi islep shigariwshi darejeni quraydi. Bizlerdin gipotetik otlagimizda jasaytin har turli hasharatlar (maselen, kriket) otnin tiykargi iste'molshilari boladi.
Kriket ekilemshi iste'molshi tarepinen iste'mol qilinadi, bizlerdin misolimizda ol kishi kemiriwshi boladi. Tishqansha o'z nawbetinde ushinshi darejeli iste'molshi tarepinen iste'mol qilinadi: jilan.

Eger otlaqta burgut yaki bayuli siyaqli jirtqish qus jasasa, olar tishqandi iste'mol qiladilar ham to'rtinshi darejeli iste'molshilar sipatinda hareket qiladi.
Okean. Kelin, tap usi faraziy mulohazalarni qilaylik, lekin suw ekodizimide. Okeanda tiykargi islep shigariwshi fitoplankton bolip, olar suwda tarqalip jasaytin o'simlik organizmleri. Ekinshisin tiykargi iste'molshi zooplankton iste'mol qiladi.
Ekodizimde jasawshi har turli baliq turleri ekilemshi iste'molshilar boladi.
Baliq penen aziqlanatin ushinshi darejeli iste'molshilar muhr yaki basqa jirtqishlar boliwi mumkin.

Bizlerdin okeandagi shinjirimiz taniqli to'rtinshi iste'molshi menen tamamlanadi: aldingi darejedegi muhr menen aziqlanatin buyuk aq akula.
Trofik darejeler ortasinda energiya uzatish. Trofik darejelerdin har biri ortasinda aniq energiya uzatiliwi maksimal samaradarliqqa atigi 10% etip bariwi ham adetde "10% qoida" ati menen tanilganligi, adetde, aniqlangan. Biraq, har bir toparda usi jantasiw sezilerli darejede parq qiliwi mumkin.
Bul soni anlatadi, maselen, otxorlar tarepinen jami saqlanatin energiya, olar iste'mol qilgan tiykargi islep shigariwshida bolgan energiyanin atigi 10 protsentin quraydi. Ane usi tarizde, ekilemshi iste'molshilarda biz birinshi iste'molshilar tarepinen saqlanatin energiyanin 10% tin tabamiz.
Eger biz oni mugdar jaginan ko'riwdi qalesek, tomendegi misaldi ko'rip shigin: fotosintez qiliwshi organizmler tarepinen alingan 100 kaloriya quyash energiyamiz bar dep taxmin qilin. Solardan tek 10 kaloriya otxo'rlarga, tek birewi jirtqishlarga ketedi.