O`zbekstan respublikasi xaliq bilimlendiriw ministrligi

Ekologiyalıq piramida ekosistemadaǵı producentler hám hár qıylı dárejedegi konsumentler (shop jewshiler, jırtqıshlar)diń óz ara qatnasın kórsetiwshi grafikalıq kórinis. Ekologiyalıq piramida tiykarın birinshi trofikalıq dáreje –producentler quraydı, onnan soń ekinshi trofikalıq dárejeni – birinshi dárejeli konsumentler quraydı hám t.b. Bir trofikalıq dárejeden keyingisine ótken sayın individler sanı azayadı, biraq olardıń dene ólshemi úlkeyip baradı. Bir dárejeden keyingisine 10% energiya ótkeni ushın ekologiyalıq piramidanıń tiykarı keń, joqarısı bolsa shoqqılı ótkir boladı (27-súwret). Tábiyatta hár túrli ekologiyalıq piramidalar ushıraydı. 1) sanlar piramidası– hár bir trofikalıq dárejede individler sanın kórsetedi; 2) biomassa piramidası – hár bir trofikalıq dárejedegi tiri zattıń ulıwma qurǵaq massasın kórsetedi; 3) energiya piramidası – trofikalıq dárejelerde energiya aǵımın kórsetedi.
Sanlar piramidasında ekosistemadaǵı hár bir trofikalıq dárejedegi individler
ulıwma sanı kórsetiledi. Oǵan bola azıq shınjırınıń bir buwınınan keyingisine ótken sayın individler sanı azayadı. Sebebi jırtqıshlar denesi olardıń oljalarınan ádewir iri hám jırtqısh tirishiligin támiyinlew ushın bir neshe muǵdardaǵı olja kerek boladı.
Toǵay ekosistemalarında producentlerdi terekler, birlemshi dárejeli konsumentler, ósimlikjewshi shıbın-shirkeyler qurap, konsumentlerdiń sanı producentlerden kóp boladı. Sonıń ushın bunday ekosistemalardıń sanlar piramidası keri, yaǵnıy tiykarı jińishke, joqarı bólimi keń boladı.
Biomassa piramidası ekosistemanıń har bir trofikalıq dárejelerdegi or-

27-súwret. Ekologiyalıq piramida qaǵıydası – azıq dárejelerinde zatlar hám energiyanıńprogressiv azaıyıp barıwın kórsetiwshi nızamlıq.
ganizmler biomassalarınıń qatnasın kórsetedi. Qurǵaqlıq ekosistemalarında
producentlerdiń ulıwma biomassası azıq shınjırınıń basqa trofikalıq dárejeleri
biomassasınan kóp. Óz náwbetinde birinshi dárejeli konsumentlerdiń ulıwma
biomasası ekinshi dárejeli konsumentlerdiń ulıwma biomassasınan kóp boladı.
Eger organizmler denesiniń ólshemleri bir-birinen júdá úlken ayırmashılıq qılmasa, ádettegi tipik piramida payda boladı. Eger tómengi trofikalıq dárejelerdegi organizmler dene ólshemleri joqarı trofikalıq dárejedegi organizmlerden kishi bolsa, keri piramida payda boladı. Mısalı, suw háwizleri ekosistemalarında
producentler (fitoplankton) dene ólshemi ádewir kishi, tirishilik cikli qısqa, ónimdarlıǵı joqarı, biraq olardıń ulıwma biomassası birinshi dárejeli konsumentler biomassasınan barlıq waqıtta az boladı. Sanlar hám biomassa piramidaları ekosistemanıń turaqlı (statikalıq) jaǵdayın, yaǵnıy organizmler sanı hám biomassanıń belgili bir waqıt aralıǵındaǵı jaǵdayın kórsetedi. Bunday piramidalar ayırım ámeliy wazıypalardı, ásirese ekosistemanıń turaqlılǵın saqlawǵa qaratılǵan wazıypalardı sheshiw imkaniyatın bersede, ekosistemanıń trofikalıq strukturası haqqında tolıq maǵlıwmat bere almaydı. Mısalı, sanlar piramidası ań máwsiminde balıq yamasa basqa haywanlardı keri aqıbetlersiz awlaw múmkinshiligin esaplawǵa imkan beredi.