O`zbekstan respublikasi xaliq bilimlendiriw ministrligi

Ekologiyalıq piramidalar. Azıq shınjırlarında zatlar hám energiyanıń almasıw procesleri belgili nızamlıqlar tiykarında júz beredi. Bir trofikalıq dárejeden ekinshi trofikalıq dárejege ótiwde zat hám energiyanıń ózgeriwi baqlanadı. Hár bir trofikalıq dáreje biomassasınıń qáliplesiwine paydalanılǵan awqattıń hámmesi jumsalmaydı. Paydalanılǵan azıqtıń kóp bólimi tiri organizmler tirishilik procesi: dem alıw, hareketleniw, kóbeyiw, dene temperaturasın saqlaw sıyaqlılardı támiyinlew ushın jumsaladı. Onnan tısqarı, paydalanılǵan azıqtıń barlıǵı da ózlestirilmeydi, yaǵnıy sińbeydi. Azıqtıń sińbegen bólimi sırtqı ortalıqqa shıǵarıladı (ekskerciya). Azıqtıń ózlestirilgenlik dárejesi azıq quramı hám organizmniń biologiyalıq qásiyetleri menen baylanıslı bolıp, 12-75% ti quraydı. Ózlestirilgen azıqtıń tiykarǵı bólimi tiri organizmlerdiń tirishilik proceslerin támiyinlew ushın, bir bólimi bolsa deneniń qurılıwına hám ósiwine jumsaladı. Basqasha aytqanda, bir trofikalıq dárejeden ekinshisine ótiwde zat hám energiyanıń kóp bólimi joǵaladı. Sonıń ushın paydalanıwshıǵa zat hám energiyanıń ózinen dáslepki trofikalıq dáreje biomassasına qosılǵan bólimi ǵana ótedi. Izertlewler sonı kórsetedi, azıq shınjırınıń hár bir trofikalıq dárejesinde energiyanıń 90% i joǵaladı, tek 10% i keyingi dárejege ótedi. Amerikalı ekolog ilimpaz R. Lindemen usı nızamdı «10% qaǵıydası» dep sıpatladı.
Bul nızam boyınsha, azıq shınjırınıń bir buwınnan ekinshi buwınına zat hám energiyanıń tek 10% i ótedi, qalǵan 90% i dáslepki buwın tiri organizmleriniń
tirishilik proceslerin támiyinlewge jumsaladı. Solay etip, ósimlikler tárepinen toplanǵan zat hám energiya tez jumsalıp ketedi. Sonıń ushın da azıq shınjırı uzın bolmaydı. Joqarıdaǵı qaǵıydadan paydalanıp azıq shınjırınıń bir buwınındaǵı energiya muǵdarı belgili bolsa, har bir buwınındaǵı energiya muǵdarın anıqlaw múmkin. Azıq shınjırınıń hár bir trofikalıq dárejesindegi individler sanı yamasa biomassası, yamasa ondaǵı energiya muǵdarı anıqlansa, azıq shınjırınıń aqırına shekem bul kórsetkishlerdiń azayıp baratırǵanın kóriw múmkin. Bul nızamdı eń dáslep 1927-jılı angliyalıekolog ilimpaz Sh. Elton anıqlaǵan hám ekologiyalıq piramida qaǵıydası dep ataǵan.
Trofikalıq dárejedegiindividler sanı yaki biomassası, yamasa ondaǵı energiya muǵdarı bir qıylı úlkenliktegi tuwrı tórtmúyeshlikler kórinisinde kórsetilse hám ústpe-úst qoyıp shıǵılsa, ekologiyalıq piramida payda boladı.