Men úyge ketip baratırman
degen pikir sesler
arqalı, háripler járdeminde grafikalıq jol menen, telegraf arqalı Morze álipbesi
menen, bayraqsha járdemi menen, ımlaw arkalı, qaǵazǵa iyne járdeminde (kózi
ázziler), mimika járdeminde hám bir qansha basqa jollar menen bildiriliwi
múmkin. Áne usınday hár qıylı ańlatıw quralları (akustikalıq, grafikalıq,
semiotikalıq hám basqa) substanciya esaplanadı. Bul hár qıylı substanciya belgili
bir nárseniń hár qıylı kórinisleri esaplanadı. Áne usı belgili bir nárssege forma dep
qaraladı.
L.Elmslev formaǵa ózgermeytuǵın, turaqlı nárse, abstrakt tiykar sıpatında
baha beredi. Onıń túrli substanciyalarda kórniniwin ózgeriwsheń, tosınanlıq
esaplawı joqarıda keltirilgen mısalda bir forma hár qıylı substanciya arqalı júzege
shıǵıwına tiykarlanadı. Áne usı tiykarda ol bir substanciyanıń hár túrli kóriniske
iye bolıwın da atap ótedi. Máselen,
úy
túsiniginiń fizikalıq substanciyası rus hám
inglis tillerinde grafikalıq belgisi kózqarasınan da (dom, house), sesler izbe-izligi
jaǵınan da ([dom], [haus]) túrli formaǵa iye.
L.Elmslev keltirgen joqarıdaǵı mısallar «forma-substanciya» dixotomiyasına
tiyisli. Sonıń menen birge, glossematikler basqa dixotomiyanı – «mazmun-belgi»ni
de kiritedi. «Forma-substanciya» hám «mazmun-belgi» dixotomiyaları tiykarında
tildi tórt qatlamǵa bóliw glossematika teoriyasınıń ózine tán ózgesheligi. Áne
usınday bóliniwge tiykarlanıp glossematikler sáwleleniw forması hám sáwleleniw
substanciyası, mazmun forması hám mazmun substanciyası sıyaqlı túsiniklerdi bir
birinen ajıratıp qaraydı.
Tilde óz sáwleleniwin tapqan barlıq fakt, sana arqalı qáliplesken bolmıs,
túsinik mazmun substanciyası, til járdeminde sistemalastırılǵan sesler shınjırı bolsa
sáwleleniw substanciyası esaplanadı.
17
Bunı L.Elmslev
Berlin
sózi arqalı túsindirip beredi. Onıń pikirinshe,
joqarıdaǵı sózde biz bir qıylı sáwleleniw substanciyasına (ses shınjırına) iye
bolamız. Biraq bul sáwleleniw substanciyası hár túrli tillerde hár túrli kóriniste
boladı: ingl. be’lin, nem. Ver’lin, yapon. iberulinul sıyaqlı. Biraq mazmun
substanciyası (Berlin haqqındaǵı túsinik) ózgermeydi. Kerisinshe, birdey ańlatılıw
substanciyasına iye bolǵan ingl. got – «aldım», nem. Gott – «quday», datcha godt
– «jaqsı» sózlerin aytqanımızda hár túrli mazmun substanciyasına (obyektiv
bolmıs maǵlıwmatları) iye bolamız.
Birdey substanciyanıń hár túrli ańlatılıw imkaniyatı basqa mısallar menen de
dálillenedi. Máselen,
bilmeymen
sózinen bar bolǵan pikirdi ańlatıw kerek bolsın.
Bul pikir L.Elmslevtiń atap ótiwinshe, material (mazmun substanciyası)
esaplanadı. Ol barlıq tillerde bir qıylı bolsa-da, biraq hár qıylı kóriniske iye.
Solay etip, L.Elmslev kópshilik filosoflar negiz, tiykar dep túsingen
substanciyanı lingvistikadan shıǵaradı. Ol lingvistikalıq analizdiń birden bir usılı
lingvistikalıq birlikler ortasındaǵı qatnastı úyreniw dep biledi. Bunnan óz ara
qatnaslardı ańlatıw ushın funkciya, funkciya aǵzaların ańlatıw ushın bolsa funktiv
atamaların kiritedi.
Filosofiyadaǵı kópshilik tán alǵan substanciya mashqalası til bilimine de óz
tásirin kórsetti. Til biliminde substancional baǵdar júzege keldi. Bunıń nátiyjesinde
tildiń barlıq qatlam birlikleri substanciya tiykarında úyrenile basladı.
N.S.Trubeckoydıń fonologiyalıq koncepciyası da, L.Elmslevtiń figuralar
haqqındaǵı kózqarasları da, leksikada úzliksiz analiz principleri de, S.N.Ivanovtıń
substancional morfologiya haqqındaǵı kózqarasları da til dúzilisine substancional
qatnas jasaw tiykarında dúnyaǵa keldi.
Substancional morfologiyada grammatikalıq forma da ayrıqsha bar bolıw
sıpatında qatnasta (sintaksislik wazıypasında) kórinetuǵın belgili bir qásiyet
(grammatikalıq forma mánisi)lerge iye bolǵan zat, predmet sıpatında qaraladı.
Zat «sap» substanciya sıpatında óz qásiyetlerinen hám basqa zatlarǵa
qatnasınan tısqarıda jasamaydı. Zat haqqındaǵı bilim onıń qásiyetleri hám basqa
predmetlerge qatnasların biliwden payda boladı.
Predmet óziniń qásiyetlerinen tısqarıda jasay almaǵanınday, onıń qásiyeti de
bul predmettiń basqa predmetke bolǵan qatnasınan tısqarıda jasamaydı.
Solay eken, substanciyanı anıqlaw onıń qásiyetleri hám qatnasların
úyreniwden baslanadı.
Sonı da atap ótiw lazım, zatlar qásiyeti onıń basqa zatlarǵa bolǵan qatnasında
payda bolmaydı, al bul qatnaslarda kórinedi.
Grammatikalıq formanı qatnasta, sintaksislik funkciyada kórinetuǵın belgili
qásiyet – mániler tasıwshı sıpatında substancional túsiniw onıń ekilengen hám
qarsılıqlı morfologiyalıq-sintaksislik tábiyatın sáwlelendiredi. Substancionallıq
kózqarasınan belgili bir qatnasqa kirgenge shekem de óziniń óz aldına jasaw
kórnisine iye. Sonıń menen birge, ol óziniń jekke baylanıslarında ǵana real bar
boladı. Áne usı kózqarastan grammatikalıq formalardıń bunday qarsılıqlı birligi
dialektikadaǵı ulıwmalıq hám jekeliktiń, tiykar hám qubılıstıń kórinisi esaplanadı.
18
Do'stlaringiz bilan baham: |