Өзбекстан Республикасы

Grammatikalıq forma 
Grammatikalıq forma belgili bir grammatikalıq mániniń sırtkı kórinetuǵın 
tárepi materiallıq tárepi esaplanadı. Grammatikalıq forma menen grammatikalıq 
máni filosofiyadaǵı forma hám mazmun dialektikasın ózinde sáwlelendiredi. 
Forma hám mazmun bir pútinliktiń eki tárepi – biri sırtqı, ekinshisi bolsa ishki 
tárepi esaplanadı. Sonıń ushın olar biri-birin talap etedi. Birisiz ekinshisiniń bolıwı 
múmkin emes. 
Til bilimi tariyxında grammatikalıq forma túsinigine hár qıylı qatnas jasawlar 
baqlanadı. Bul hár qıylılıqtıń tásirin búgingi grammatikaǵa tiyisli izertlewlerde de 
bayqaw qıyın emes. Tiykarınan, ol «grammatikalıq kategoriyanıń sırtqı tillik 
qurallar menen ańlatılıwı», «ayırım grammatikalıq mánini ańlatıwshı formal 
belgi», «belgili grammatikalıq máni ańlatıwshı forma» sıpatında xarakterlenedi. 
Grammatikalıq forma ataması derlik barlıq tilshi alımlar tárepinen sóz 
formasın ańlatıw ushın qollanıladı. 

---

25 
Sózdiń grammatikalıq forması máselesi teoriyalıq grammatikanıń eń quramalı 
máselesinen esaplanadı. 
Kóp halatlarda sózdiń grammatikalıq forması «belgili seslik kórinisi» 
sıpatında túsindiriledi. Eger seslik kóriniske iye bolmasa, ol grammatikalıq forma 
sheńberine kiritilmeydi. Bunda belgili bir máni óz sırtqı kórinisine iye bolmasa, ol 
til faktine aylanbaydı degen pikirge súyenedi. 
Grammatikalıq formaǵa bunday qaraw, ásirese, Moskva formal lingvistikalıq 
mektebi tiykarın salıwshısı F.F.Fortunatov koncepciyasınıń tiykarı boldı. 
F.F.Fortunatov kózqaraslarınıń tamırı tiykarında N.P.Nekrasovqa barıp taqaladı. 
N.P.Nekrasovtıń pikirine qaraǵanda, sózdiń mudamı ózgeriwin támiyinlep 
turatuǵın seslik tárepi onıń grammatikalıq forması esaplanadı. 
F.F.Fortunatov ta grammatikalıq mániniń formalıq tárepine úlken itibar 
beredi. Mánini itibardan shette qaldırmasa da, biraq grammatikalıq formanı 
belgilewde seslik quramı birinshi planǵa qoyıladı. Onıń atap ótiwinshe
, ruku, nogu, 
vodu
sıyaqlı sózlerdegi -
u 
sesi 
ruka, noga, voda
sıyaqlı sózlerde berilgen mánini 
ózgertiw ushın xızmet etedi. Málim belgige qosılıp, onıń mánisin ózgertetuǵın, bir 
belgiden ekinshi belgini payda etetuǵın seslik quramı da, óz gezeginde, belgi, 
formalıq mánige iye bolǵan belgi esaplanadı. 
F.F.Fortunatov sózdiń grammatikalıq formasın belgilewde sózlerdi tiykarǵı 
(materiallıq) mánili hám formalıq mánili bólimlerge ajıratadı. Jeke sózdiń forması 
degende sóylewshi sanasında jeke sózdiń ózinen tiykarǵı hám formal bólimdi 
ajırata alıw imkaniyatı túsiniledi. Sózdiń basqa formalarında da tákirarlanatuǵın, 
barlıq formalar ushın ulıwma bólim esaplanadı. Tiykarǵı bólimniń forma tárepin 
ózgertiw ushın xızmet etetuǵın sózdiń bólimi bolsa formalıq bólimi esaplanadı. 
Solay etip, F.F.Fortunatovtıń pikiri boyınsha, sózdiń grammatikalıq forması onıń 
dúzilis bólimlerge bóliniw imkaniyatı esaplanadı. Sózdiń quramlıq bólimleri 
tiykarǵı, yaǵnıy túbir hám formalıq, yaǵnıy forma jasawshı affikslerden ibarat 
boladı. Sóz birden artıq formaǵa iye bolıwı da múmkin. Sol sebepli olardı parıqlaw 
ushın F.Fortunatov sóz ózgeriw forması hám sóz jasalıw forması túsiniklerin 
kiritedi. 
Sózler formalıq belgisine qaray sóz ózgeriw formasına iye bolǵan hám 
bunday formaǵa iye bolmaǵanlarǵa ajıratıladı. Sóz ózgeriw formasına iye 
bolmaǵan sózler jasalıw formasına iye bolǵan hám hesh qanday formaǵa iye 
bolmaǵan, formasızlarǵa bólinedi. 
F.F.Fortunatov sóz ózgeriw paradigmasında nol formanı da ajıratadı. 
Nátiyjede sóz formasın materiallıq hám formalıq bólimler birligi sıpatında 
túsiniwge imkaniyat jarattı. 
Дом
sózin onıń basqa formalarına (