Өзбекстан Республикасы



Download 1,05 Mb.
Pdf ko'rish
bet13/51
Sana13.01.2023
Hajmi1,05 Mb.
#899406
1   ...   9   10   11   12   13   14   15   16   ...   51
Bog'liq
Тил билими хам табийгый илимлер лекция 2022 2023

дом-а, дом-у

salıstırǵanda, materiallıq bólim nol formaǵa iye ekeni belgili boladı. 
Grammatikalıq formaǵa sap formalıq tárepten qatnas jasawǵa A.A.Potebnya 
shek qoydı. Belgili grammatikalıq forma jeke sesler menen ańlatılıwı shárt pe 
degen sorawǵa ol belgili bir sózden basqa sóz jasalǵanda jasalma quramında 
mudamı seslik tárepinde ózgeris júz bere me, dep soraw menen juwap beredi. 
Basqasha aytqanda, sózdegi belgili sesti ózgertiw menen onıń formasında ózgeris 


26 
júz bere me? Onıń pikirinshe, sózdiń seslik kórinisin ózgertiw mudamı 
grammatikalıq mánini ózgerte bermeydi. 
Kerisinshe, ayırım waqıtlarda sózdiń grammatikalıq forması seslik tárepinen 
parıqlanbawı múmkin: 
женю
(keler máhál) hám 
женю
(házirgi máhál). Sonıń 
ushın A.A.Potebnya sózdiń forması onıń seslik tárepi menen túsindiriliwi múmkin 
emesligin isenimli dáliller menen dálillep berdi. Ol birinshi bolıp sózdiń formasın 
onıń ishki mazmunı menen, mazmunlıq grammatikalıq dúzilisi menen baylanıslı 
ekenin atap ótedi. Solay etip, A.A.Potebnya ózine shekem húkim súrgen formaǵa 
bir tárepleme qatnas jasawǵa forma bul sózdiń seslik tárepi elementi dep qarawǵa 
shek qoydı. Ol grammatikalıq formanıń ses emes, al máni ekenin qayta-qayta 
tákirarladı. 
A.A.Potebnya grammatikalıq formanı paradigmada – sózdiń grammatikalıq 
mánisin reallastırıwshı sóz ózgeriw sistemasında anıqlaw lazım ekenligin 
kórsetedi. «Bul forma men ushın túrleniw hám túsleniw tártibinde iyelegen ornına 
qaray belgili bir mánige iye boladı», – deydi ol. Bunnan usı nárse belgili boladı, 
sózdiń forması tek sırtqı belgisi arqalı ǵana emes, al sózdiń paradigmadaǵı ornı 
menen anıqlanatuǵın mazmun arqalı da belgilenedi. A.Potebnyanıń atap ótiwinshe, 
kóp hallarda GF seslik kórinisine iye bolmawı múmkin: GF tek sózdiń formalıq 
quralları arqalı ǵana emes, al onıń sintaksislik baylanısı arqalı da ańlatılıwı 
múmkin. Solay etip, A.A.Potebnya GF degende semantikalıq hám sintaksislik 
elementlerdiń sintezin túsinedi hám bunday kózqaras onı GFnı tek affikslerden 
ibarat dep túsiniwshi tilshi alımlardan keskin parıqlap turadı. 
GFnı qarama-qarsı qoyıw tiykarında ajıratıwdı usınıs etedi. Onıń pikirinshe, 
GF sistemanı quraydı. Belgili bir GF basqasına qarama-qarsı qoyǵanda ǵana onıń 
mánisi haqqında pikir júritiw múmkin. Máselen, 
Я кончил
gápinde 
кончил
diń 
tamamlanǵınlıq mánisi tikkeley onıń seslik quramı arqalı emes, al tilde oǵan qarsı 
turatuǵın basqa forma – 
кончал
forması bar ekenligi menen parıqlanadı. Sonday-
aq, sózdiń forması grammatikalıq qorshaw, kontekst, gáptiń sintaksislik 
dúzilisindegi poziciyası menen anıqlanıwın kórsetedi. 
Sózdiń forması mazmunlı ekeni, ol grammatikalıq jaqtan sáwlelenbese de, 
lekin sáwleleniwshiniń sırtkı belgisi arqalı ǵana emes, al paradigmatikalıq 
qatnastaǵı ornı hám sintagmatikalıq baylanısı arqalı anıqlanıwı haqqındaǵı pikir 
A.A.Potebnya táliymatınıń eń qımbatlı tárepi esaplanadı. 
V.I.Degtaryov atap ótkenindey, sózdiń áhmiyetli tárepi onıń materiallıq – 
seslik kompleksine, strukturalıq – grammatikalıq bóliniwine súyenetuǵın leksika-
grammatikalıq mazmunı esaplanadı. Mazmun belgili bir formaǵa iye boladı. 
Sózdiń materiallıq – seslik dúzilisi hám morfemalıq bóliniwi sóz hám onıń 
grammatikalıq formasınıń materiallıq tayanıshı, jasaw usılın quraydı. 
Forma mazmunnıń sáwleleniwi, onıń bólimleriniń bóliniwi, óz ara baylanısı 
hám óz ara háreketi esaplanadı. 
6. Dialektikalıq filosofiyaǵa muwapıq, forma degende mazmunnıń sırtqı 
sáwleleniw usılı, mazmun elementleri baylanıslarınıń salıstırmalı turaqlı anıqlıǵı 
hám olardıń óz ara tásiri, mazmunnıń tipi hám strukturası túsiniledi. 


27 
Kórinip turǵanınday, mazmunnıń sırtqı ańlatılıw usılı formanıń tek bir tárepi 
esaplanadı. Obekttiń forma hám mazmunǵa bóliniwiniń ózi tek olardıń tıǵız birligi 
sheńberinde, olardıń birligi bolsa tek ishki tıǵız bóliniw sıpatında ómir súredi. 
Forma menen mazmun hár bir konkret obyektte bir-birinen ajıralmas esaplanadı. 
Forma mazmun ústine qoyılǵan qanday da bir sırtqı qabıq emes. 
Forma ishki hám sırtqı birlikten ibarat. Mazmun elementleriniń baylanısıw 
usılı sıpatında forma ishki bir qubılıs esaplanadı. Ol obyekttiń strukturasın quraydı 
hám mazmunnıń bir momentindey bolıp qaladı. Belgili bir mazmunnıń basqa 
nárseler mazmunı menen baylanısıw usılı sıpatında forma sırtqı bir nárse 
esaplanadı. 
Forma menen mazmun ortasındaǵı qarama-qarsılıqtı qarap shıǵıp atırǵanda 
mına nárseni de názerden shette qaldırmaw kerek, mazmun formasız bolmaydı. 
Forma bolsa mazmunnıń ózinde de bar hám oǵan salıstırǵanda sırtkı bir nárseden 
ibarat. 
I.Degtaryov tuwrı atap ótkenindey, grammatikalıq formanı tek mániniń 
sáwlelendiriw quralı sıpatında túsinip bolmaydı. Ol sóz grammatikalıq mánisiniń 
dúzilisinde, mazmun momentinde de óz sáwleleniwin tabadı. Máni dúzilisi 
sıpatında grammatikalıq forma sózdiń leksikalıq mánisi menen onnan 
abstraktlastırılǵan hám erkin túrde birge háreket etedi. Tiykarınan, ózgermeytuǵın 
sózler de belgili bir grammatikalıq formaǵa iye. Máselen, ráwish forması arqalı, 
ráwishlik belgisiniń ketegorial mánisine qarap belgilenedi. 
Grammatikalıq formanı grammatikalıq mánini ańlatıwshı sırtqı materiallıq 
qurallar ǵana emes, al grammatikalıq mániniń ishki dúzilisi sıpatında da túsiniw 
tilde formasız sózler de bolıwı múmkin degen pikirdi tolıq biykarlaydı. Mánini 
formasız, formanı bolsa mánisiz kóz aldıǵa keltiriw múmkin emes. Óz gezeginde, 
formasız, grammatikalıq qáliplespegen, grammatikalıq dúziliske iye bolmaǵan 
tildiń bolıwı múmkin emes. Usı kózqarastan amorf tillerdiń ajıratılıwı formanı bir 
tárepleme túsiniw nátiyjesi bolıp tabıladı. 
Sózdiń grammatikalıq forması onıń morfemalıq qurılısına, paradigmasına 
hám sintagmatikalıq qatnasına súyenedi. 
Qullası, házirgi til biliminde grammatikalıq formaǵa eki túrli qatnas jasaw 
ámel qılmaqta. 
Birinshisi grammatikalıq formanı anıq bir grammatikalıq mániniń belgili 
materiallıq qurallar járdeminde ańlatılıwı, sózdiń grammatikalıq qáliplesken 
materiallıq – seslik túri sıpatında analizleydi. 
Ekinshisi bolsa formanı grammatikalıq mániniń ishki dúzilisi sıpatında 
túsinedi. 
Grammatikalıq formaǵa bunday eki túrli kózqaras bir-birine qarama-qarsıday 
kórinse de, negizinde, birin-biri biykarlamaydı. Grammatikalıq birlikti eki tárepten 
sıpatlaydı: biri máni planı tiykarında, ekinshisi bolsa sáwleleniriw planı tiykarında 
túsindiredi. I.Degtaryov grammatikalıq formanıń bul eki túri ushın eki túrli 
atamanı – mazmun forması (MF) hám sáwlelendiriw forması (SF) atamaların 
usınıs etedi. 


28 
Sóz grammatikalıq mánisiniń dúzilisi ishki dúzilis usılı sıpatındaǵı forma 
mazmunlıq forma (MF), sózdiń grammatikalıq mánisiniń materialıq 
morfologiyalıq dúzilisi sıpatındaǵı forma sáwlelendiriw forması (SF) esaplanadı. 
V.I.Degtaryovtıń pikirinshe, MF hám SF sózdiń grammatikalıq dúzilisiniń óz 
ara muwapıqlasqan ishki hám sırtqı tárepleri esaplanadı. Eki túrli forma túsinigi 
tildiń eki tárepleme tiykarına sáykes keledi. MF hám SF dialektikalıq birlikte sóz 
grammatikalıq formasın payda etedi.
Solay etip, grammatikalıq formaǵa bunday qatnas jasawda sóz grammatikalıq 
mánisiniń dúzilisi, ishki bóliniwi hám baylanısı MFnı quraydı. Sózdiń materiallıq – 
seslik tárepten morfologiyalıq bóliniwi SFnı, bul eki forma birlikte sózdiń 
grammatikalıq formasın payda etedi. MF SFǵa súyenedi hám ol arqalı júzege 
shıǵadı. 
MF 
sózdiń 
morfemalıq 
bóliniwin, 
strukturalıq 
qáliplesiw, 
paradigmatikalıq qatarı menen hám de sózlerdiń sintagmatikalıq qatnası arqalı óz 
sáwleleniwin tabadı. 
Grammatikalıq formaǵa túsinik beriwdiń hár eki baǵdarın ulıwmalastırǵanda 
grammatikalıq máni ańlatılıwınıń tómendegi usılların kórsetiw múmkin: jeke 
morfemalar, kómekshi sózler, hawaz, sózdiń morfemalıq bóliniwi, strukturalıq 
qáliplesiwi, paradigmatikalıq qatarı hám sintagmatikalıq qatnası. 
Joqarıda atap ótilgenindey, grammatikalıq forma grammatikalıq máni menen 
dialektikalıq jaqtan baylanıslı. Sonıń ushın grammatikalıq forma hám 
grammatikalıq máni ortasındaǵı qatnaslar tilshi alımlar dıqqatın ózine tartıp keledi. 
Praga lingvistikalıq mektebi wákilleri Karcevskiy hám Skalichka forma hám 
mazmun ortasındaǵı sáykessizlikti ashıp beriwge háreket etedi. 
Amerika tilshi alımı Xokket te grammatikalıq forma hám grammatikalıq máni 
qatnasına itibar berer eken, olar ortasında kóbinese sáykessizlik bar ekenligin tán 
aladı. Sonıń ushın bos element (morf) atamasın kiritti. Mazmunsız, qanday da bir 
wazıypa atqarmaytuǵın belgi planı birligin bos morf deydi. 
Bos morf túsinigine qarsı nol birlik (morfema) túsinigi payda boldı. Bos morf 
penen nol birlik bir-birine qarama-qarsı hám birin-biri talap etiwshi birlikler bolıp 
tabıladı. Bos element (morf) – bul belgileniwshiden ayırılǵan belgi; nol birlik bolsa 
belgilewshisi bolmaǵan belgileniwshi. Hár eki halatta da asimmetriyalıq, bir 
tárepleme belgi haqqında pikir júritiledi. 
N.D.Arutyunova atap ótkenindey, belgi belgiligin joǵaltpay turıp bir 
tárepleme bolıwı múmkin emes. Nol elementlerdiń qásiyeti belgi formasınıń 
joqlıǵında emes, al onıń ózine tánliginde. Sonıń ushın nol element te hám onıń 
kerisi bolǵan bos element te bir tárepleme belgi sıpatında qaralıwı múmkin emes. 
Sonıń ushın bunday hallarda ayırım avtorlar mánili belgilenbew (значимого 
отсутствия) atamasın usınıs etedi. 
A.V.Isachenko belgili bir grammatikalıq mánini ańlatıw ushın xızmet etetuǵın 
sırtqı tillik qurallardı kategorial kórsetkishler esaplaydı. Onıń pikirinshe, kategorial 
kórsetkishler óz tábiyatı boyınsha belgi esaplanadı. Kategorial kórsetkish hár 
qanday belgi sıyaqlı eki quramlıq bólimnen quraladı: sırtqı materiallıq qural – 
belgilewshi (designator) hám belgileniwshi (designat). Tek hár eki bólektiń bir 


29 
waqıtta qatnası ǵana belgini payda etedi. 
Onıń pikirinshe, begilewshi menen belgileniwshi qatnası uzaq waqtılar 
dawamında qáliplesken. Bul katnas usı semantikalıq sistema menen paydalanıwshı 
barlıq jámiyet aǵzaları ushın májbúriy esaplanadı. «Omonimlik» kategorial 
kórsetkishlerdiń bolıwı bunıń ayqın mısalı. Rus tilindegi -a túrli kategorial 
kórsetkishler sıpatında qollınılıwı múmkin: сестр-a, стол-a, дом-a... 
Kontekstten ajıratıp alınǵan -a qanday grammatikalıq mánilerdi ańlatadı dep 
soraw logikaǵa qarsı. Anıq bir belgileniwshi (designat) penen baylanıspaǵan 
belgilewshi (designator) belgi esaplanbaydı. 
Qaraqalpaq tilindegi 
at
sesler dizbegi (yamasa grafikalıq tańba) ele 
lingvistikalıq belgi emes. Ol tek belgili bir máni menen (yamasa «ism» menen, ya 
«haywan» menen, ya «háreket» penen) baylanısqanda ǵana belgige aylanadı. 
Sóylewshi ushın omonimiya mashqala payda etpeydi. Sebebi 
at
sózin aytar 
eken hám onıń sintagmatikalıq qatnasın júzege shıǵarar eken, omonimnen 
paydalanıp atırǵanın hesh qashan oylamaydı. Belgilewshini belgileniwshi menen 
baylanıstıradı. Tıńlawshı da usı sóylew procesinde sóylewshi jibergen 
informaciyanı qabıl etedi. Demek, ol da belgilewshini anıq bir belgileniwshi 
menen baylanıstıradı. 
Sonday-aq, sintaksislik birliklerde de formalıq dúzilis birlikleri menen 
mazmunlıq dúzilis birlikleri kóbinese sáykes kelmeydi. Máselen, 
Keldim
gápi 
mazmunlıq dúzilis birlikleri agens (orınlawshı subyekt) hám onıń háreketi 
(predikatı) ortasındaǵı qatnastan, formalıq dúzilis boyınsha bolsa tek bir sózden – 
feyil bayanlawıshtan quralǵan. 
Sebep hám aqıbet bolmıstaǵı zat hám qubılıslar ortasındaǵı baylanıslılıqtı 
ańlatıwshı bir kategoriya bolıp tabıladı. Haqıyqatında da, dúnyadaǵı zat hám 
qubılıslar ózleriniń payda bolıwı, qáliplesiw hám rawajlanıwlarında óz ara 
baylanısta boladı hám óz ara biri sebep, ekinshisi bolsa usı sebep arqalı júzege 
shıqqan aqıbet boladı. 
Belgili bir qubılıslardı júzege keltirgen, biraq tikkeley seziw aǵzalarımızǵa 
berilmeytuǵın jasırın tárep, tiykar sebep, ol arqalı júzege shıqqan, seziw 
aǵzalarımız járdeminde sezetuǵın zat hám qubılıslar aqıbet esaplanadı. 
Sebepsiz aqıbet joq hám bolıwı da múmkin emes. Seziw aǵzaları járdeminde 
ámeliy biliw procesinde aqıbetlerge dus kelemiz. Hár qanday izertlewshiniń 
wazıypası aqıbetti úyreniw arqalı onıń negizinde jasırınǵan sebepti anıqlawdan, 
olardıń ekewi ortasındaǵı sebeplik baylanıstı, sebebiyattı ashıwdan ibarat bolıwı 
kerek. Máselen, bir nawqastıń ısıtpası kóterilip atır. Biziń seziw aǵzalarımız onıń 
ısıtpası bar ekenligin sezedi. Kózimiz benen eki júzi qızarǵanın, kózleri 
sharshaǵanlıǵın, erinleri kewip qalǵanın kóremiz. Qolımız benen mańlayın uslap 
kóriw arqalı ısıtpanıń normadan kóterilgenin bilemiz. Biraq biziń bul biliwimiz 
ámeliy biliw esaplanadı. Neniń nátiyjesinde ısıtpa kóterilip atırǵanın, onıń sebebin 
bunday jol menen bile almaymız. Bunıń ushın bir qansha sırtqı belgilerdi salıstırıw 
kerek, nátiyjede ısıtpa artında jasırınǵan sebep anıqlanadı. 
Sebep hám aqıbet baylanıslılıǵı, sebebiyat til sisteması hám onıń 


30 
funkciyasında da ámel qıladı. Tiykarınan, sóylew procesinde hár túrli fonetikalıq 
ózgerisler júz beredi. Bul fonetikalıq ózgerisler de belgili bir sebebiyat arqalı 
júzege keledi. Sebebi til sistemasındaǵı hár bir ózgeris, sonday-aq, tikkeley sóylew 
processtegi ózgerisler de belgili bir sebebiyat nátiyjesi bolıp tabıladı. 
Hárqanday fonetikalıq ózgerislerdiń sebebi insannıń seslerdi aytıw 
qolaylıǵına umtılıw háreketi nátiyjesi esaplanadı. Sebep seslerdi aytıw 
naqolaylıǵın saplastırıw, aqıbet bolsa fonetikalıq ózgeris, yaǵnıy qolaylıqqa erisiw. 
Sóylew procesindegi áne usı sebebiyatqa jas grammatistler mektebi wákilleri 
úlken itibar berdi hám sóylewdegi hár bir fonetikalıq ózgeris tiykarında jatqan 
sebepti tabıwǵa ayrıqsha dıqqat-itibar karattı. 
Filosofiyadaǵı imkaniyat hám shınlıq dialektikalıq baylanısı da til hám 
sóylew dixotomiyasında ayqın óz sáwleleniwin tabadı. 
Imkaniyat júzege shıqpaǵan, biraq júzege shıǵıwı múmkin bolǵan shınlıq. 
Onıń júzege shıǵıwı shıńlıqtı payda etedi. 
Eger bul baylanıslılıqtı til bilimi tiykarında kórip shıqsaq, til-sóylew 
dixotomiyasında barlıq til birlikleri imkaniyat, olardıń sóylew procesinde hár qıylı 
materiallıq kórinisleri shınlıq esaplanadı. 
Bulardan tısqarı, dialektikadaǵı rawajlanıw nızamları: muǵdar hám sapa 
ózgerisleri birligi nızamı, qarama-qarsılıqlar birligi nızamı, biykarlawdı biykarlaw 
nızamı tilde de ámel qıladı. 
Dialektikanıń bir forması sinergetika esaplanadı. Sinergetika tábiyat hám 
jámiyet rawajlanıwında aralıq, ótkinshi halatlardıń bolıwı múmkinligin 
moyınlaydı. Ol rawajlanıw procesinde turaqsız halat penen turaqlı halat ortasındaǵı 
nızamlılıqqa súyenedi. Turaqlılıq nızamlılıq hám sebebiyat nátiyjesi esaplanadı. 
Onı aldın ala biliw, basqarıw múmkin. Turaqlılıq qubılıstıń tiykarǵı mańızın 
túsiniw ushın oǵan tereń hám dıqqat penen názer taslaw lazım boladı. 
Bunday aralıq halatlar til bilimine de tikkeley tiyisli. Sonıń ushın ayırım tilshi 
alımlar lingvistikalıq birliklerdi úyrener eken, olardı oraylıq hám shegara 
halatlarǵa ajıratadı. Shegara halattaǵı tillik birliklerde eki qarama-qarsı birliklerge 
tán qásiyetler aralasqan, tutasqan boladı. Bunday halattı tómendegi sxema arqalı 
súwretlew múmkin: 
Shegara 
Oray Oray 


31 
Máselen, fonologiyalıq yarusta dawıslılıradıń awızdıń ashılıw dárejesi belgisi 
boyınsha bóliniwinde ashıq hám qısıq dawıslılar aralıǵında ashıq ta, qısıq ta 
bolmaǵan orta kóterińki dawıslılar bar. Yamasa sóz shaqapları sistemasında mánili 
hám kómekshi sózler qarama-qarsılıǵı aralıǵında mánili sózlerge de, kómekshi 
sózlerge de kirmeytuǵın, ekewiniń de belgisin shártli túrde ózinde jámlegen sózler 
toparı bar. Bunday mısallardı tildiń hár bir yarusı boyınsha kóplep keltiriw 
múmkin. Usı fakttiń ózi-aq til sistemasındaǵı aralıq halatlardıń dialektika 
nızamlılıqlarına muwapıq keliwin kórsetedi. 
Joqarıdaǵılardan kórinip turǵanınday, til bilimindegi hár qıylı mashqalalardı 
obyektiv sheshiwde filosofiyaǵa súyenip is alıp barıw úlken áhmiyetke iye. 

Download 1,05 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   9   10   11   12   13   14   15   16   ...   51




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish