дом-а, дом-у
)
salıstırǵanda, materiallıq bólim nol formaǵa iye ekeni belgili boladı.
Grammatikalıq formaǵa sap formalıq tárepten qatnas jasawǵa A.A.Potebnya
shek qoydı. Belgili grammatikalıq forma jeke sesler menen ańlatılıwı shárt pe
degen sorawǵa ol belgili bir sózden basqa sóz jasalǵanda jasalma quramında
mudamı seslik tárepinde ózgeris júz bere me, dep soraw menen juwap beredi.
Basqasha aytqanda, sózdegi belgili sesti ózgertiw menen onıń formasında ózgeris
26
júz bere me? Onıń pikirinshe, sózdiń seslik kórinisin ózgertiw mudamı
grammatikalıq mánini ózgerte bermeydi.
Kerisinshe, ayırım waqıtlarda sózdiń grammatikalıq forması seslik tárepinen
parıqlanbawı múmkin:
женю
(keler máhál) hám
женю
(házirgi máhál). Sonıń
ushın A.A.Potebnya sózdiń forması onıń seslik tárepi menen túsindiriliwi múmkin
emesligin isenimli dáliller menen dálillep berdi. Ol birinshi bolıp sózdiń formasın
onıń ishki mazmunı menen, mazmunlıq grammatikalıq dúzilisi menen baylanıslı
ekenin atap ótedi. Solay etip, A.A.Potebnya ózine shekem húkim súrgen formaǵa
bir tárepleme qatnas jasawǵa forma bul sózdiń seslik tárepi elementi dep qarawǵa
shek qoydı. Ol grammatikalıq formanıń ses emes, al máni ekenin qayta-qayta
tákirarladı.
A.A.Potebnya grammatikalıq formanı paradigmada – sózdiń grammatikalıq
mánisin reallastırıwshı sóz ózgeriw sistemasında anıqlaw lazım ekenligin
kórsetedi. «Bul forma men ushın túrleniw hám túsleniw tártibinde iyelegen ornına
qaray belgili bir mánige iye boladı», – deydi ol. Bunnan usı nárse belgili boladı,
sózdiń forması tek sırtqı belgisi arqalı ǵana emes, al sózdiń paradigmadaǵı ornı
menen anıqlanatuǵın mazmun arqalı da belgilenedi. A.Potebnyanıń atap ótiwinshe,
kóp hallarda GF seslik kórinisine iye bolmawı múmkin: GF tek sózdiń formalıq
quralları arqalı ǵana emes, al onıń sintaksislik baylanısı arqalı da ańlatılıwı
múmkin. Solay etip, A.A.Potebnya GF degende semantikalıq hám sintaksislik
elementlerdiń sintezin túsinedi hám bunday kózqaras onı GFnı tek affikslerden
ibarat dep túsiniwshi tilshi alımlardan keskin parıqlap turadı.
GFnı qarama-qarsı qoyıw tiykarında ajıratıwdı usınıs etedi. Onıń pikirinshe,
GF sistemanı quraydı. Belgili bir GF basqasına qarama-qarsı qoyǵanda ǵana onıń
mánisi haqqında pikir júritiw múmkin. Máselen,
Я кончил
gápinde
кончил
diń
tamamlanǵınlıq mánisi tikkeley onıń seslik quramı arqalı emes, al tilde oǵan qarsı
turatuǵın basqa forma –
кончал
forması bar ekenligi menen parıqlanadı. Sonday-
aq, sózdiń forması grammatikalıq qorshaw, kontekst, gáptiń sintaksislik
dúzilisindegi poziciyası menen anıqlanıwın kórsetedi.
Sózdiń forması mazmunlı ekeni, ol grammatikalıq jaqtan sáwlelenbese de,
lekin sáwleleniwshiniń sırtkı belgisi arqalı ǵana emes, al paradigmatikalıq
qatnastaǵı ornı hám sintagmatikalıq baylanısı arqalı anıqlanıwı haqqındaǵı pikir
A.A.Potebnya táliymatınıń eń qımbatlı tárepi esaplanadı.
V.I.Degtaryov atap ótkenindey, sózdiń áhmiyetli tárepi onıń materiallıq –
seslik kompleksine, strukturalıq – grammatikalıq bóliniwine súyenetuǵın leksika-
grammatikalıq mazmunı esaplanadı. Mazmun belgili bir formaǵa iye boladı.
Sózdiń materiallıq – seslik dúzilisi hám morfemalıq bóliniwi sóz hám onıń
grammatikalıq formasınıń materiallıq tayanıshı, jasaw usılın quraydı.
Forma mazmunnıń sáwleleniwi, onıń bólimleriniń bóliniwi, óz ara baylanısı
hám óz ara háreketi esaplanadı.
6. Dialektikalıq filosofiyaǵa muwapıq, forma degende mazmunnıń sırtqı
sáwleleniw usılı, mazmun elementleri baylanıslarınıń salıstırmalı turaqlı anıqlıǵı
hám olardıń óz ara tásiri, mazmunnıń tipi hám strukturası túsiniledi.
27
Kórinip turǵanınday, mazmunnıń sırtqı ańlatılıw usılı formanıń tek bir tárepi
esaplanadı. Obekttiń forma hám mazmunǵa bóliniwiniń ózi tek olardıń tıǵız birligi
sheńberinde, olardıń birligi bolsa tek ishki tıǵız bóliniw sıpatında ómir súredi.
Forma menen mazmun hár bir konkret obyektte bir-birinen ajıralmas esaplanadı.
Forma mazmun ústine qoyılǵan qanday da bir sırtqı qabıq emes.
Forma ishki hám sırtqı birlikten ibarat. Mazmun elementleriniń baylanısıw
usılı sıpatında forma ishki bir qubılıs esaplanadı. Ol obyekttiń strukturasın quraydı
hám mazmunnıń bir momentindey bolıp qaladı. Belgili bir mazmunnıń basqa
nárseler mazmunı menen baylanısıw usılı sıpatında forma sırtqı bir nárse
esaplanadı.
Forma menen mazmun ortasındaǵı qarama-qarsılıqtı qarap shıǵıp atırǵanda
mına nárseni de názerden shette qaldırmaw kerek, mazmun formasız bolmaydı.
Forma bolsa mazmunnıń ózinde de bar hám oǵan salıstırǵanda sırtkı bir nárseden
ibarat.
I.Degtaryov tuwrı atap ótkenindey, grammatikalıq formanı tek mániniń
sáwlelendiriw quralı sıpatında túsinip bolmaydı. Ol sóz grammatikalıq mánisiniń
dúzilisinde, mazmun momentinde de óz sáwleleniwin tabadı. Máni dúzilisi
sıpatında grammatikalıq forma sózdiń leksikalıq mánisi menen onnan
abstraktlastırılǵan hám erkin túrde birge háreket etedi. Tiykarınan, ózgermeytuǵın
sózler de belgili bir grammatikalıq formaǵa iye. Máselen, ráwish forması arqalı,
ráwishlik belgisiniń ketegorial mánisine qarap belgilenedi.
Grammatikalıq formanı grammatikalıq mánini ańlatıwshı sırtqı materiallıq
qurallar ǵana emes, al grammatikalıq mániniń ishki dúzilisi sıpatında da túsiniw
tilde formasız sózler de bolıwı múmkin degen pikirdi tolıq biykarlaydı. Mánini
formasız, formanı bolsa mánisiz kóz aldıǵa keltiriw múmkin emes. Óz gezeginde,
formasız, grammatikalıq qáliplespegen, grammatikalıq dúziliske iye bolmaǵan
tildiń bolıwı múmkin emes. Usı kózqarastan amorf tillerdiń ajıratılıwı formanı bir
tárepleme túsiniw nátiyjesi bolıp tabıladı.
Sózdiń grammatikalıq forması onıń morfemalıq qurılısına, paradigmasına
hám sintagmatikalıq qatnasına súyenedi.
Qullası, házirgi til biliminde grammatikalıq formaǵa eki túrli qatnas jasaw
ámel qılmaqta.
Birinshisi grammatikalıq formanı anıq bir grammatikalıq mániniń belgili
materiallıq qurallar járdeminde ańlatılıwı, sózdiń grammatikalıq qáliplesken
materiallıq – seslik túri sıpatında analizleydi.
Ekinshisi bolsa formanı grammatikalıq mániniń ishki dúzilisi sıpatında
túsinedi.
Grammatikalıq formaǵa bunday eki túrli kózqaras bir-birine qarama-qarsıday
kórinse de, negizinde, birin-biri biykarlamaydı. Grammatikalıq birlikti eki tárepten
sıpatlaydı: biri máni planı tiykarında, ekinshisi bolsa sáwleleniriw planı tiykarında
túsindiredi. I.Degtaryov grammatikalıq formanıń bul eki túri ushın eki túrli
atamanı – mazmun forması (MF) hám sáwlelendiriw forması (SF) atamaların
usınıs etedi.
28
Sóz grammatikalıq mánisiniń dúzilisi ishki dúzilis usılı sıpatındaǵı forma
mazmunlıq forma (MF), sózdiń grammatikalıq mánisiniń materialıq
morfologiyalıq dúzilisi sıpatındaǵı forma sáwlelendiriw forması (SF) esaplanadı.
V.I.Degtaryovtıń pikirinshe, MF hám SF sózdiń grammatikalıq dúzilisiniń óz
ara muwapıqlasqan ishki hám sırtqı tárepleri esaplanadı. Eki túrli forma túsinigi
tildiń eki tárepleme tiykarına sáykes keledi. MF hám SF dialektikalıq birlikte sóz
grammatikalıq formasın payda etedi.
Solay etip, grammatikalıq formaǵa bunday qatnas jasawda sóz grammatikalıq
mánisiniń dúzilisi, ishki bóliniwi hám baylanısı MFnı quraydı. Sózdiń materiallıq –
seslik tárepten morfologiyalıq bóliniwi SFnı, bul eki forma birlikte sózdiń
grammatikalıq formasın payda etedi. MF SFǵa súyenedi hám ol arqalı júzege
shıǵadı.
MF
sózdiń
morfemalıq
bóliniwin,
strukturalıq
qáliplesiw,
paradigmatikalıq qatarı menen hám de sózlerdiń sintagmatikalıq qatnası arqalı óz
sáwleleniwin tabadı.
Grammatikalıq formaǵa túsinik beriwdiń hár eki baǵdarın ulıwmalastırǵanda
grammatikalıq máni ańlatılıwınıń tómendegi usılların kórsetiw múmkin: jeke
morfemalar, kómekshi sózler, hawaz, sózdiń morfemalıq bóliniwi, strukturalıq
qáliplesiwi, paradigmatikalıq qatarı hám sintagmatikalıq qatnası.
Joqarıda atap ótilgenindey, grammatikalıq forma grammatikalıq máni menen
dialektikalıq jaqtan baylanıslı. Sonıń ushın grammatikalıq forma hám
grammatikalıq máni ortasındaǵı qatnaslar tilshi alımlar dıqqatın ózine tartıp keledi.
Praga lingvistikalıq mektebi wákilleri Karcevskiy hám Skalichka forma hám
mazmun ortasındaǵı sáykessizlikti ashıp beriwge háreket etedi.
Amerika tilshi alımı Xokket te grammatikalıq forma hám grammatikalıq máni
qatnasına itibar berer eken, olar ortasında kóbinese sáykessizlik bar ekenligin tán
aladı. Sonıń ushın bos element (morf) atamasın kiritti. Mazmunsız, qanday da bir
wazıypa atqarmaytuǵın belgi planı birligin bos morf deydi.
Bos morf túsinigine qarsı nol birlik (morfema) túsinigi payda boldı. Bos morf
penen nol birlik bir-birine qarama-qarsı hám birin-biri talap etiwshi birlikler bolıp
tabıladı. Bos element (morf) – bul belgileniwshiden ayırılǵan belgi; nol birlik bolsa
belgilewshisi bolmaǵan belgileniwshi. Hár eki halatta da asimmetriyalıq, bir
tárepleme belgi haqqında pikir júritiledi.
N.D.Arutyunova atap ótkenindey, belgi belgiligin joǵaltpay turıp bir
tárepleme bolıwı múmkin emes. Nol elementlerdiń qásiyeti belgi formasınıń
joqlıǵında emes, al onıń ózine tánliginde. Sonıń ushın nol element te hám onıń
kerisi bolǵan bos element te bir tárepleme belgi sıpatında qaralıwı múmkin emes.
Sonıń ushın bunday hallarda ayırım avtorlar mánili belgilenbew (значимого
отсутствия) atamasın usınıs etedi.
A.V.Isachenko belgili bir grammatikalıq mánini ańlatıw ushın xızmet etetuǵın
sırtqı tillik qurallardı kategorial kórsetkishler esaplaydı. Onıń pikirinshe, kategorial
kórsetkishler óz tábiyatı boyınsha belgi esaplanadı. Kategorial kórsetkish hár
qanday belgi sıyaqlı eki quramlıq bólimnen quraladı: sırtqı materiallıq qural –
belgilewshi (designator) hám belgileniwshi (designat). Tek hár eki bólektiń bir
29
waqıtta qatnası ǵana belgini payda etedi.
Onıń pikirinshe, begilewshi menen belgileniwshi qatnası uzaq waqtılar
dawamında qáliplesken. Bul katnas usı semantikalıq sistema menen paydalanıwshı
barlıq jámiyet aǵzaları ushın májbúriy esaplanadı. «Omonimlik» kategorial
kórsetkishlerdiń bolıwı bunıń ayqın mısalı. Rus tilindegi -a túrli kategorial
kórsetkishler sıpatında qollınılıwı múmkin: сестр-a, стол-a, дом-a...
Kontekstten ajıratıp alınǵan -a qanday grammatikalıq mánilerdi ańlatadı dep
soraw logikaǵa qarsı. Anıq bir belgileniwshi (designat) penen baylanıspaǵan
belgilewshi (designator) belgi esaplanbaydı.
Qaraqalpaq tilindegi
at
sesler dizbegi (yamasa grafikalıq tańba) ele
lingvistikalıq belgi emes. Ol tek belgili bir máni menen (yamasa «ism» menen, ya
«haywan» menen, ya «háreket» penen) baylanısqanda ǵana belgige aylanadı.
Sóylewshi ushın omonimiya mashqala payda etpeydi. Sebebi
at
sózin aytar
eken hám onıń sintagmatikalıq qatnasın júzege shıǵarar eken, omonimnen
paydalanıp atırǵanın hesh qashan oylamaydı. Belgilewshini belgileniwshi menen
baylanıstıradı. Tıńlawshı da usı sóylew procesinde sóylewshi jibergen
informaciyanı qabıl etedi. Demek, ol da belgilewshini anıq bir belgileniwshi
menen baylanıstıradı.
Sonday-aq, sintaksislik birliklerde de formalıq dúzilis birlikleri menen
mazmunlıq dúzilis birlikleri kóbinese sáykes kelmeydi. Máselen,
Keldim
gápi
mazmunlıq dúzilis birlikleri agens (orınlawshı subyekt) hám onıń háreketi
(predikatı) ortasındaǵı qatnastan, formalıq dúzilis boyınsha bolsa tek bir sózden –
feyil bayanlawıshtan quralǵan.
Sebep hám aqıbet bolmıstaǵı zat hám qubılıslar ortasındaǵı baylanıslılıqtı
ańlatıwshı bir kategoriya bolıp tabıladı. Haqıyqatında da, dúnyadaǵı zat hám
qubılıslar ózleriniń payda bolıwı, qáliplesiw hám rawajlanıwlarında óz ara
baylanısta boladı hám óz ara biri sebep, ekinshisi bolsa usı sebep arqalı júzege
shıqqan aqıbet boladı.
Belgili bir qubılıslardı júzege keltirgen, biraq tikkeley seziw aǵzalarımızǵa
berilmeytuǵın jasırın tárep, tiykar sebep, ol arqalı júzege shıqqan, seziw
aǵzalarımız járdeminde sezetuǵın zat hám qubılıslar aqıbet esaplanadı.
Sebepsiz aqıbet joq hám bolıwı da múmkin emes. Seziw aǵzaları járdeminde
ámeliy biliw procesinde aqıbetlerge dus kelemiz. Hár qanday izertlewshiniń
wazıypası aqıbetti úyreniw arqalı onıń negizinde jasırınǵan sebepti anıqlawdan,
olardıń ekewi ortasındaǵı sebeplik baylanıstı, sebebiyattı ashıwdan ibarat bolıwı
kerek. Máselen, bir nawqastıń ısıtpası kóterilip atır. Biziń seziw aǵzalarımız onıń
ısıtpası bar ekenligin sezedi. Kózimiz benen eki júzi qızarǵanın, kózleri
sharshaǵanlıǵın, erinleri kewip qalǵanın kóremiz. Qolımız benen mańlayın uslap
kóriw arqalı ısıtpanıń normadan kóterilgenin bilemiz. Biraq biziń bul biliwimiz
ámeliy biliw esaplanadı. Neniń nátiyjesinde ısıtpa kóterilip atırǵanın, onıń sebebin
bunday jol menen bile almaymız. Bunıń ushın bir qansha sırtqı belgilerdi salıstırıw
kerek, nátiyjede ısıtpa artında jasırınǵan sebep anıqlanadı.
Sebep hám aqıbet baylanıslılıǵı, sebebiyat til sisteması hám onıń
30
funkciyasında da ámel qıladı. Tiykarınan, sóylew procesinde hár túrli fonetikalıq
ózgerisler júz beredi. Bul fonetikalıq ózgerisler de belgili bir sebebiyat arqalı
júzege keledi. Sebebi til sistemasındaǵı hár bir ózgeris, sonday-aq, tikkeley sóylew
processtegi ózgerisler de belgili bir sebebiyat nátiyjesi bolıp tabıladı.
Hárqanday fonetikalıq ózgerislerdiń sebebi insannıń seslerdi aytıw
qolaylıǵına umtılıw háreketi nátiyjesi esaplanadı. Sebep seslerdi aytıw
naqolaylıǵın saplastırıw, aqıbet bolsa fonetikalıq ózgeris, yaǵnıy qolaylıqqa erisiw.
Sóylew procesindegi áne usı sebebiyatqa jas grammatistler mektebi wákilleri
úlken itibar berdi hám sóylewdegi hár bir fonetikalıq ózgeris tiykarında jatqan
sebepti tabıwǵa ayrıqsha dıqqat-itibar karattı.
Filosofiyadaǵı imkaniyat hám shınlıq dialektikalıq baylanısı da til hám
sóylew dixotomiyasında ayqın óz sáwleleniwin tabadı.
Imkaniyat júzege shıqpaǵan, biraq júzege shıǵıwı múmkin bolǵan shınlıq.
Onıń júzege shıǵıwı shıńlıqtı payda etedi.
Eger bul baylanıslılıqtı til bilimi tiykarında kórip shıqsaq, til-sóylew
dixotomiyasında barlıq til birlikleri imkaniyat, olardıń sóylew procesinde hár qıylı
materiallıq kórinisleri shınlıq esaplanadı.
Bulardan tısqarı, dialektikadaǵı rawajlanıw nızamları: muǵdar hám sapa
ózgerisleri birligi nızamı, qarama-qarsılıqlar birligi nızamı, biykarlawdı biykarlaw
nızamı tilde de ámel qıladı.
Dialektikanıń bir forması sinergetika esaplanadı. Sinergetika tábiyat hám
jámiyet rawajlanıwında aralıq, ótkinshi halatlardıń bolıwı múmkinligin
moyınlaydı. Ol rawajlanıw procesinde turaqsız halat penen turaqlı halat ortasındaǵı
nızamlılıqqa súyenedi. Turaqlılıq nızamlılıq hám sebebiyat nátiyjesi esaplanadı.
Onı aldın ala biliw, basqarıw múmkin. Turaqlılıq qubılıstıń tiykarǵı mańızın
túsiniw ushın oǵan tereń hám dıqqat penen názer taslaw lazım boladı.
Bunday aralıq halatlar til bilimine de tikkeley tiyisli. Sonıń ushın ayırım tilshi
alımlar lingvistikalıq birliklerdi úyrener eken, olardı oraylıq hám shegara
halatlarǵa ajıratadı. Shegara halattaǵı tillik birliklerde eki qarama-qarsı birliklerge
tán qásiyetler aralasqan, tutasqan boladı. Bunday halattı tómendegi sxema arqalı
súwretlew múmkin:
Shegara
Oray Oray
31
Máselen, fonologiyalıq yarusta dawıslılıradıń awızdıń ashılıw dárejesi belgisi
boyınsha bóliniwinde ashıq hám qısıq dawıslılar aralıǵında ashıq ta, qısıq ta
bolmaǵan orta kóterińki dawıslılar bar. Yamasa sóz shaqapları sistemasında mánili
hám kómekshi sózler qarama-qarsılıǵı aralıǵında mánili sózlerge de, kómekshi
sózlerge de kirmeytuǵın, ekewiniń de belgisin shártli túrde ózinde jámlegen sózler
toparı bar. Bunday mısallardı tildiń hár bir yarusı boyınsha kóplep keltiriw
múmkin. Usı fakttiń ózi-aq til sistemasındaǵı aralıq halatlardıń dialektika
nızamlılıqlarına muwapıq keliwin kórsetedi.
Joqarıdaǵılardan kórinip turǵanınday, til bilimindegi hár qıylı mashqalalardı
obyektiv sheshiwde filosofiyaǵa súyenip is alıp barıw úlken áhmiyetke iye.
Do'stlaringiz bilan baham: |