Өзбекстан Республикасы

4-lekciya. Til biliminiń ádebiyat penen baylanısı 
 
Jobası: 
1.
Til biliminiń ádebiyat penen baylanısı 
2.
Lingvopoetika 
Til bilimi kórkem ádebiyat penen de tıǵız baylanısta. Sebebi til qarım-qatnas 
quralı sıpatında belgili bir informaciya tasıwshı ápiwayı belgiler sisteması ǵana 
bolıp qalmay, al tıńlawshıǵa tásir etiwshi qúdiretli qural bolıp ta tabıladı. Tildiń 
birinshi funkciyasi dástúriy hám sistema-strukturalıq til biliminiń úyreniw obyekti 
bolsa, enkinshi funkciyası lingvopoetikanıń úyreniw obyekti esaplanadı. 
Lingvopoetika lingvistikalıq poetikanıń qısqarǵan forması bolıp, kórkem 
shıǵarmlarda qollanılǵan tillik birliklerdiń (fonetikalıq, morfemalıq, leksikalıq hám 
basq.) kórkem-estetikalıq wazıypaların, tildiń konnotativ funkciyasın úyrenedi. 
Basqasha etip aytqanda, lingvopoetika til biliminiń kórkem tilin úyreniwshi bólimi. 
Kórkem til kórkem ádebiyattıń bayanlaw quralı sanaladı. Filologiya 
tariyxında kórkem shıǵarmalardıń tili hám poetikalıq til atamaları tez-tez ushırasıp 
turadı. Bul atamalar ańlatqan túsinikler bir-birine júdá jaqın tursa da, biraq óz ara 
belgili bir tárepleri menen parıqlanadı. «Obraz», «uslub», «awıspalılıq (trop)», 
«kórkem til», «stilistika», «poetika» sıyaqlı túsinikler kórkem shıǵarma tili hám 
lingvistikalıq poetikaǵa qatnaslı túsinikler. 
V.P.Grigorevtıń atap ótiwinshe, kórkem til keń qamtıwlı obyekt sıpatında 
funkcional dárejelengen bólimlerge, fragmentlerge bóliniw qásiyetine iye. 
Ámelde keń kólemli obyekttiń ayırım fragmentleri ǵana kórkem tildiń 
analizine beriledi. Áne usınday tiykarǵı fragment kórkem shıgarma tili esaplanadı. 
Kórinip turǵanınday, kórkem til kórkem shıgarma tiline qaraǵanda keńirek túsinik. 
Ol tildiń ekspressiv funkciyasın óz ishine aladı. Kórkem shıǵarma tili bolsa 
kórkem tildiń bir kórinisi, bir fragmenti esaplanadı. 
Kórkem tildi úyreniwshi lingvistikalıq poetika da til sisteması barlıq qatlam 
birlikleriniń kórkem-estetikalıq funkciyasın qamtıp aladı. Fonetikalıq-
fonologiyalıq qatlamda fonetikalıq birlikler de kórkem-estetikalıq wazıypa atqarıwı 
múmkin. Tiykarınan, birdey seslerdiń, birdey buwınlardıń tákirarlanıwı poeziyada 
gózzallıqtı, tásirsheńlikti támiyinlewshi qural sanaladı. 
Leksikalıq qatlamda leksemalardıń awıspalı mánilerde qollanılıwı (metafora, 
metonimiya hám basq.), giperbola, meyozis (litota) sıyaqlı qubılıslar da 
tásirsheńlikti arttıradı hám LPnıń izertlew obyekti esaplanadı. 
Sonday-aq, gáp aǵzalarınıń ornalasıwı, gáp quramında birdey aǵzalardıń 
tákirarlanıwı sıyaqlı qubılıslar da kórkem tildi qáliplestiriwde xızmet etedi. 
Solay etip, LP tildiń qaysı qatlam birliginiń kórkem-estetikalıq funkciyasın 
úyreniwine qarap fonetikalıq poetika (FP), leksikalıq poetika (LekP), sintaksislik 
poetika (SP) sıyaqlı bólimlerge bólinedi. 
Lingvopoetika 
boyınsha ilimiy tekstlerdi úyreniw sonı kórsetedi, 
lingvopoetika tariyxı óz aldına taraw sıpatında házirge shekem júdá az izertlengen, 

---

36 
izertlew 
jumıslarınıń 
kópshilik 
bólegi 
filologiyanıń 
bul 
bóliminiń 
metodologiyasına baǵıshlanǵan. Lingvopoetikanıń tariyxı hám metodologiyası 
A.A. Lipgart, L.S. Karpova hám E.V. Polyakovalardıń ilimiy miynetlerinde 
sáwlelengen.
Kórkem shıǵarmalardıń tilin úyreniw kóplegen jergilikli hám shet el 
alımlarınıń miynetlerinde tiykarǵı máselelerdiń biri bolıp kelmekte. Kórkem tekstti 
dástúriy tárizde analizlew eki túrli baǵdarda alıp barıladı: lingvistikalıq hám 
ádebiyattanıwshılıq. 
Lingvistikalıq metod boyınsha analizlew ushın tiykarǵı material – 
shıǵarmanıń tili bolsa, al ádebiyatshı ushın – teksttiń ózi. Sonıń ushın kórkem 
shıǵarmalardıń tilin úyreniw filologiyanı til bilimi hám ádebiyattanıwǵa bóliwdi 
bekkemleydi. A.A.Potebnya, L.V.Sherba, V.V.Vinogradov, V.M.Jirmunskiy, 
A.V.Chicherin hám t.b. sıyaqlı alımlardıń miynetlerinde bul qatnas jasawlardıń 
nátiyjeli birligi imkaniyatları haqqında sóz etiledi. 
L.V.Sherba kórkem shıǵarmalardı talqılawda tek ideyanı anıqlaw ǵana emes, 
al ádebiy dóretpeniń kórkemlik táreplerin bahalaw da áhmiyetli ekenligin atap 
ótedi. Tildiń individual sáwlelenetuǵın elementleriniń eń názik nyuansların 
túsinbesten, tekstti lingvistikalıq jaqtan analizlemey turıp buǵan erisiw múmkin 
emes. 
Kórkem tekstti talqılawǵa bunday qatnas jasaw eń birinshi márte Aristotel 
tárepinen ámelge asırılǵan. Onıń ádebiyat haqqındaǵı traktatları kórkem ádebiyat 
tiliniń eń izshil hám tiykarǵı izertlewlerinen esaplanıp, házirgi kúnde de alımlar 
tárepinen basshılıqqa alınadı. Ol tek kórkem ádebiyat janrların sıpatlap ǵana 
qoymay, troplarǵa durıs táriyp beredi, sheshenlik óneriniń teoriyalıq tiykarların 
keltiredi, sonday-aq, ádebiy dóretiwshiliktiń mańızı hám maqsetlerin anıqlawǵa 
urınıp kóredi.
A.A.Potebnya óziniń «Ádebiyat teoriyası haqqında» atlı monografiyasında 
poetika hám lingvistikanı jaqınlastırıw zárúr ekenligin aytadı. A.A.Potebnya 
sózdiń strukturasın kórkem shıǵarma strukturası menen birdey dep qarap, sonday-
aq poeziyalıq shıǵarmanı dóretiwshiniń quramalı ruwxıy iskerliginiń nátiyjesi dep 
esaplay otırıp, sóz – bul kórkem óner, yaǵnıy poeziya degen juwmaqqa keledi.
Kórkem shıǵarmanıń tilin úyrenetuǵın óz aldına filologiyalıq pán jaratıw 
ideyası V.V.Vinogradov miynetlerinde de rawajlandırıladı. Ol «Lingvistikalıq 
poetika» atamasın ilimiy qollanıwǵa engizgen dáslepki alımlardan biri bolıp, 
filologiyalıq ilimlerdiń bir bólimi sıpatında lingvopoetikanıń predmeti hám 
wazıypaların qáliplestirdi.
«Lingvistikalıq poetika» termini 1960-jıllarda kórkem ádebiyat tilin 
úyreniwge bolǵan qızıǵıwshılıq tiykarında kelip shıqtı. Biraq bul termindi hár 
ilimpaz hár qıylı túsindi. Solay etip, V.V.Vinogradov onı kórkem shıǵarma tili 
haqqındaǵı ilimniń ekvivalenti sıpatında paydalanǵan bolsa, al V.P.Grigorev 
kórkem ádebiyat stilistikası yamasa strukturalıq poetika sıpatında qaraydı.

---

37 
V.V.Vinogradovtıń pikirinshe, lingvopoetikalıq izertlewlerdiń wazıypası 
awızeki hám kórkem dóretiwshilik islerinde til birlikleriniń estetikalıq funkciyasın 
úyreniw bolıp tabıladı.
Jazıwshınıń dóretiwshiligi, onıń tańlaǵan teması hám obrazları, sonday-aq, 
onıń dúnyanı tanıwı, til arqalı sáwlelenedi. Sonıń ushın olardı kórkem shıǵarma 
tilin analizlew arqalı túsiniw kerek. Ádebiy shıǵarmanı tolıq hám tuwrı túsiniw tek 
úsh pánniń: tariyx, ádebiyattanıw hám lingvistikanıń tıǵız baylanısı arqalı ámelge 
asırılıwı múmkin. 
V.V.Vinogradov tildi eki óz ara baylanıslı hám óz ara tásir etiwshi 
kontekstlerde izertlew kerekligi haqqındaǵı tezisin alǵa súredi. Olar: milliy ádebiy 
til kontekstinde (stilleri menen birge), kórkem ádebiy til kontekstinde (janrları hám 
uslubları menen). Ol kórkem tekstti úyreniwdiń eki usılın belgileydi: birinshisi – 
pútin awızeki kórkem dóretiwshilikti analizlew hám túsiniw; ekinshisi – awızeki 
dóretiwshiliktiń quramlıq bólimlerin qabıl etilgen qaǵıydalar hám normalarǵa 
muwapıq sózler hám sóz dizbeklerine sáykes ráwishte ózgergen ses hám 
fonemalardı estetikalıq hám stilistikalıq jaqtan úyreniw. V.M.Jirmunskiy de 
lingvopoetikanıń metodologiyasın izertlewge óziniń salmaqlı úlesin qostı. Ol 
mazmun hám formanıń birligi haqqında ayta kelip, formanıń hár qanday túrdegi 
ózgerisi ózinde jańa mazmunnıń ashılıwına alıp keletuǵını shubhasız ekenin, sonıń 
menen birge, mazmundaǵı ózgerisler de formanıń ózgeriwine tásir etetuǵının 
aytadı. Sonıń ushın, kórkem shıǵarmanıń mazmunın lingvistikalıq súwretlew 
quralları menen tıǵız baylanıslı túrde qarap shıǵıw kerek. Bul alımnıń ayrıqsha 
xızmeti sonda, ol poetika máselelerin qarastırıwda baslanǵısh noqattı poetikalıq til, 
yaǵnıy sóz dep esaplaydı. «Poeziya – bul kórkem sóz óneri, poeziya tariyxı – 
ádebiyat tariyxı» dep atap ótedi. V.M.Jirmunskiy kórkem shıǵarma tilin úyreniwde 
anıq usıllardı ajıratıp kórsetiw kerekligin aytadı. Kórkem shıǵarmanıń janlı 
birliginde, barlıq usıllar óz ara tásirge iye bolıp, bir kórkem wazıypaǵa, yaǵnıy 
emocionallıq tásirdi kúsheytiwge bolǵan umtılıwǵa baylanıslı boladı.
A.V.Chicherinniń miynetlerinde de kórkem shıǵarmanıń tilin úyreniwge 
baylanıslı máseleler sóz etiledi. Ol A.A.Potebnya hám V.V.Vinogradov tárepinen 
baslap berilgen, sózdiń ishki forması haqqındaǵı táliymattı rawajlandıradı. Ol 
kórkem shıǵarma hám kórkem sózdiń ulıwma qásiyetleri haqqında pikir júritedi. 
Quramalı ishki dúziliske iye bolǵan sóz, basqa sózler menen óz ara baylanısta 
bolıp ayrıqsha áhmiyet payda etedi. Kórkem shıǵarma tilin izertlew usılı sol 
nársege qurıladı, sózdi, onıń seslik, morfologiyalıq hám sintaksislik formaların 
izertlewden kelip shıǵa otırıp, bir ajıralmas liniya boylap tildiń kórkemligine, adam 
yamasa tábiyat obrazına, ádebiy shıǵarmanıń ideyasına, anaw yamasa mınaw 
avtordıń bir pútin dóretiwshiligine qaray alǵa ilgerileydi.
Kórkem shıǵarmanı lingvistikalıq jaqtan analizlew ádebiyat kózqarasınan 
analizlew menen tıǵız baylanıslı. Sebebi, til arqalı avtor oy-pikirlerin, sóz etilgen 
waqıyalarǵa óziniń qatnasın da bildiredi. Filologiyalıq analizdiń maqseti tek 
avtordıń oyın, ideyasın anıqlaw ǵana emes, al jazıwshınıń sheberliginiń ózine tán 
qásiyetlerin de anıqlawdan ibarat.

---

38 
Joqarıda atap ótilgen ilimpazlardıń miynetleri teksttiń keń kólemli 
úyreniliwin, sonnan, dialektikalıq birlikte háreket etetuǵın hám ulıwma maqsetke 
baǵdarlanǵan mazmunlıq hám formalıq aspektlerdi názerde tutatuǵın kórkem 
shıǵarmalardı analizlewdiń jańa qatnas jasawları ushın teoriyalıq tiykar boldı.
Solay etip, lingvistikanıń hám ádebiy stilistikanıń birlesiwine eki túrli qatnas 
jasawdıń jaqınlasıwı nátiyjesinde filologiyanıń jańa bólimi – lingvopoetika payda 
boldı.
Sońǵı 40 jıl dawamında Moskva universitetiniń inglis filologiyası 
kafedrasında O.S.Axmatova, V.Ya.Zadornova, A.A.Lipgart hám t.b. ilimpazlar 
lingvopoetika tarawı boyınsha izertlew jumısları menen shuǵıllanıp kelmekte. Bul 
alımlar V.V.Vinogradov tárepinen tiykar salınǵan dástúrdi dawam etpekte. Olar 
ózlerinen aldıńǵı ilimpazlardıń tájiriybelerin ulıwmalastırıp hám teoriyalıq tiykardı 
jańa ilimiy qatnas jasaw arqalı ámeliyatqa alıp kirdi.
Professor A.A.Lipgart lingvopoetikaǵa filologiyanıń bir bólimi sıpatında dál 
anıqlama beredi. Onda kórkem tekstte qollanılatuǵın stilistikalıq belgilengen tillik 
birliklerge, bir ideyalıq-kórkemlik mazmun beriw hám estetikalıq tásirdi jaratıw 
ushın olardıń funkciyaları hám salıstırmalı mánisi haqqındaǵı máseleler menen 
baylanısta qarastıradı.
Al, professor Zadornova izertlew predmetin bayan etti. Onıń pikirinshe, bul 
kórkem shıǵarmada qollanılatuǵın lingvistikalıq qurallar toplamı bolıp, onıń 
járdeminde jazıwshı óziniń ideyalıq hám kórkem oy-pikirlerin sáwlelendiriw ushın 
estetikalıq tásirsheńlikti támiyinleydi. Sonday-aq, ol lingvopoetikalıq analiz 
metodologiyasın tolıq sıpatlap beredi. Izertlew teması boyınsha ilimiy 
ádebiyatlardı tolıq analizlegennen soń, ol kórkem shıǵarmalardıń hár qıylılıǵı hám 
bir tekles emesligi lingvopoetikalıq analizdiń birden bir metodın qáliplestiriwge 
tosqınlıq qıladı, sonlıqtan túrli metodologiyalıq qatnas jasawlar payda boldı dep 
atap kórsetedi.
Izertlewshilerdiń pikiri boyınsha, lingvopoetikalıq analizdiń maqseti sonnan 
ibarat, kórkem ádebiy dóretiwshilik procesinde avtor tárepinen belgili bir til 
birliginiń qanday quramlıq bólimge qosılǵanın anıqlaw, sebebi anaw yamasa 
mınaw tillik birliklerdiń ózine tán kombinaciyası qanday da bir estetikalıq tásir 
jasawǵa alıp keledi.
Ózbek til biliminde kórkem sóz sheberleriniń tilin izertlew baǵdarında 
kóplegen ilimiy miynetler dóretildi. Ózbek ádebiy tiliniń rawajlanıwında Áliysher 
Nawayınıń xızmeti oǵada ullı boldı. Sonlıqtan, onıń shıǵarmalarınıń tilin úyreniw 
boyınsha oǵada kóp sanlı izertlew jumısları júrgizildi. A. Rustamov Nawayı 
shıǵarmalarınıń tillik ózgeshelikleri boyınsha kandidiatlıq hám doktorlıq 
dissertaciya jumısların jazdı. Ǵ. Abduraxmanov, A. Rustamovtıń miynetinde 
Nawayı shıǵarmalarınıń fonetikalıq hám morfologiyalıq ózgeshelikleri úyrenilgen. 
Ilimpaz A. Usmanovtıń, M. Raxmatullaevanıń, X. Mamadovtıń, E. Umarovtıń,
U. Suanaqulovtıń, A. Karimovtıń izertlewlerinde de Nawayı shıǵarmalarınıń tillik 
ózgeshelikleri hár túrli kózqarastan ilimiy analiz etilgen. Sonday-aq, Alisher 

---

39 
Nawayı shıǵarmalarınıń tillik ózgeshelikleri orıs ilimpazlarınan A.K.Borovkovtıń, 
A.M.Sherbaktıń miynetlerinde de kórinedi. 
Qaraqalpaq til iliminde qaraqalpaq ádebiy tili tarıyxın, kórkem shıgarmalardıń 
til ózgesheligin izertlewge arnalǵan bir qansha jumıslar jazıldı. 
Qaraqalpaq klassikalıq ádebiyatınıń úlken wákili Berdaq Ǵarǵabay ulı 
shıǵarmalarınıń tillik ózgeshelikleri Sh.Abdinazimov tárepinen úyrenilgen. 
Ilimpazdıń Berdaq shıǵarmalarınıń fonetikası, Berdaqtıń qaraqalpaq ádebiy tiliniń 
rawajlanıwına qosqan úlesin anıqlawǵa arnalǵan bir neshe miynetleri baspadan 
shıqtı. 2001-jılı «Berdaq shıǵarmalarınıń tili» degen temada doktorlıq dissertaciya 
jaqladı. 
Sonday-aq, qaraqalpaq xalqınıń jáne bir klassik shayırı Ájiniyaz Qosıbay 
ulınıń shıǵarmalarınıń tillik ózgeshelikleri G.Qarlıbaeva tárepinen izertlenildi. Ol 
2002-jılı 
Ájiniyaz shıgarmaları tiliniń fonetikalıq hám morfologiyalıq 
ózgeshelikleri boyınsha kandidatlıq dissertaciya qorǵaǵan edi, al 2017-jılı 
«Ájiniyaz shıǵarmaları tiliniń semantika-stilistikalıq ózgeshelikleri» degen temada 
doktorlıq dissetaciyasın jaqladı.
Sonıń menen birge, qaraqalpaq xalqınıń ullı shayırı I.Yusupov 
shıǵarmalarınıń tili de bir qansha ilim-izertlew jumıslarında túrli aspektlerde 
úyrenilip kiyatır. Shayırdıń shıǵarmalarındaǵı atlıq hám kelbetlik jasawshı 
qosımtalardıń stillik xızmetleri, «Seydan ǵarrınıń gewishi» gúrrińinde qollanılǵan 
súwretlew quralları, shayır shıǵarmalarında terminlerdiń poetikalıq xızmetlerde 
jumsalıwı, poeziyalıq shıǵarmaları leksikasınıń ózgeshelikleri, dórendi 
atawıshlardıń stillik qollanılıwı izertlendi. B.Yusupova tárepinen I.Yusupov 
shıǵarmalarında kelbetliklerdiń stillik qollanılıwı arnawlı úyrenildi. 
LPnıń hár qanday túrin óz aldına úyreniw hám olardıń óz ara qatnasın ashıp 
beriw házirgi til bilimi aldında turǵan áhmiyetli wazıypalardan biri bolıp tabıladı.