Өзбекстан Республикасы

Charlz Uilyam Morris
(1901—1979), Pirs ideyaların rawajlandıra otırıp, 
semiotikanı sistemalastıradı, onı sintaktika, semantika hám pragmatikaǵa bóliwdi 
usınadı. 1938-jılı ol jańa ilimniń qısqasha ocherki bolǵan «Belgiler teoriyasınıń 
tiykarları» atamasındaǵı kólemi úlken bolmaǵan kitabın baspadan shıǵaradı. 
Semiotikanıń tiykarǵı mashqalaları haqqında tolıǵıraq maǵlıwmatlardı onıń 1946-
jılı Nyu Yorkta baspadan shıqqan «Belgiler, til hám qásiyet» kitabınan tabıw 
múmkin. 
Filosoflar tásirinde XIX ásirden tildiń ulıwma teoriyasına baǵıshlanǵan derlik 
barlıq lingvistikalıq miynetlerde sóz eki tárepleme xarakterge iye bolǵan belgi 
sıpatında túsindirile basladı. V.Gumboldt, Shleyxer, Shteyntal, L.Breal, A.Meye, 
F.Fortunatov, I.A.Boduen de Kurtene, miynetlerinde sózge belgi kózqarasınan 
qatnas jasaladı. Biraq F.de Sossyur tildiń belgi tábiyatın ashıq-aydın jarıtıp berdi. 
Hátte belgi teoriyası menen shuǵıllanıwshı ayrıqsha ilim – semiologiya ilimi 
ekenligin hám lingvistika da semiologiya quramına kiriwi lazımlıǵın atap ótti. 
Házirgi kúnde belgiler sistemasın úyreniwshi ayrıqsha ilim – semiotika 
maydanǵa keldi. 
Til de belgiler sisteması sıpatında tán alınar eken, demek, ol da semiotikanıń 

---

81 
quramlıq bólimi sıpatında qaralıwı hám semiotikanıń basqa bólimleri menen tıǵız 
baylanısta úyreniliwi lazım. 
Lingvistikalıq belgiler menen basqa belgiler sisteması (Máselen, Morze álipbe 
sisteması, muzıka atqarılıwları, mimika hám ımlaw, jaqtılıq hám ses signalları hám 
t.b.) belgili bir ulıwmalıqqa iye. Olar tómendegilerden ibarat: 
a) hámmesi belgili bir informaciya tasıydı; 
b) hámmesi social qubılıs. Sebebi olar jámiyetke xızmet etiw ushın jámiyet 
tárepinen jaratılǵan; 
v) hámmesi materiallıqqa iye (lekin bul materiallıq hár túrli kóriniske iye: 
jaqtılıq tolqını, ses tolqını, grafikalıq kórinis hám t.b.); 
g) hámmesi obyektiv bolmıstı sáwlelendiredi. 
Lingvistikalıq belgiler menen basqa belgiler sisteması ortasında joqarıdaǵı 
sıyaqlı ulıwma táreplerden basqa, bir qatar parıqlı tárepler de bar. Olar 
tómendegilerden ibarat: 
1. Til adamlar ortasında eń áhmiyetli qatnas quralı esaplanıp, ol ulıwma 
adamzatlıq qásiyetke iye. Barlıq adamlar óziniń hár túrli xızmet sheńberinde 
lingvistikalıq belgiler járdeminde óz pikirin bayan etedi. Basqa túrdegi belgiler 
bolsa bul jaǵınan belgili bir topar kóleminde shegaralanǵanı menen parqılanadı. 
2. Lingvistikalıq belgi hár qanday informaciyanı, insannıń ishki keshirmelerin 
shegaralanbaǵan halda sáwlelendiriw, basqa belgiler bolsa shegaralanǵan infor-
maciyanı ańlatıw imkaniyatına iye. Máselen, muzıka insannıń ishki keshirmelerin, 
sezimlerin ańlatıwı múmkin. Biraq ol túsinik hám pikirlerdi belgiley almaydı. 
3. Lingvistikalıq belgi adamlardıń obyektiv álem haqqındaǵı bilimlerin 
basqalarǵa jetkerip beriw wazıypasın atqarıw menen birge sóylewshiniń bul 
informaciyaǵa qatnasın, bir waqıttıń ózinde, tıńlawshıǵa tásir etiw wazıypasın da 
atqaradı. Bul tárepinen, basqa belgiler sisteması tek maǵlıwmat beriw (ımlawlar, 
Morze álipbesi, jaqtılıq tolqını hám t.b.) yamasa tıńlawshıǵa tásir etiw (muzıka) 
wazıypasın atqaradı. 
4. Lingvistikalıq belgilerden basqa barlıq belgiler sisteması insannıń jasalma 
dóretiwshilik ónimi esaplanadı. Olar belgili bir topardıń kelisiw jolı menen jasalma 
túrde jaratıladı. Lingvistikalıq belgiler bolsa jámiyettiń anaw yaki mınaw aǵzası 
ıqtıyarına baylanıslı bolmaǵan halda rawajlanadı. Hár bir jańa áwlad usı jámiyettiń 
tariyxıy jaqtan qáliplesken hám úzliksiz rawajlanıwda bolǵan tilin ózlestiredi, 
keyingi áwladqa jetkizedi. 
5. Lingvistikalıq belginiń jáne bir eń áhmiyetli belgisi onıń diskretligi, izbe-iz 
jaylasıwı hám erkinligi bolıp tabıladı. 
Lingvistikalıq belgiler insan kommunikativ iskerliginiń tiykarın quraydı. 
Basqa barlıq belgiler sisteması kommunikaciya procesinde sesler járdeminde 
ańlatılıp atırǵan informaciyaǵa qosımsha informaciyanı bildiriw yamasa «ses 
penen jetkeriw»ge kómeklesiw wazıypasın atqaradı. 
Adamlar sóylew barısında tez-tez qollanıp turatuǵın mimika hám hár qıylı 
jestler de sóylewdi baqlap barıwshı qosımsha qurallar esaplanadı. Ayırım orınlarda 
shártli ráwishte onıń ornın basıwı múmkin. 

---

82