|
Mari-Pol-Хyankinze
Meyer
(1840–1917), francuz filologi
), G.Paris sıyaqlı alımlar ulıwma dialektler
joq, degen juwmaq shıǵardı. Bul juwmaq bolsa qánigelerde qarsı pikir tuwdırdı.
Tartıs tek lingvistikalıq qubılıslardı sistemalastırıw hám kartalastırıw arqalı ǵana
sheshiliwi lazım bolıp qaldı. 1876-jılı Germaniyada G.Venker nemis tiliniń
lingvistikalıq atlasın dúziw ushın materiallar toplay basladı.
Onıń jumısın F.Vrede dawam ettirdi. 1926-jılı kartanıń bir bólimi baspadan
shıǵarıldı. 1902 – 1910-jılları Franciyada J.Jileron hám E.Edmon tárepinen
«Franciya lingvistikalıq kartası» jaratıldı. Bul karta roman hám german tilleri
lingvistikalıq geografiyasınıń rawajlanıwı ushın úlken tásir etti. Aradan kóp ótpey
Shveycariya, Ispaniya, Italiya sıyaqlı mámleketlerde lingvistikalıq atlaslar payda
boldı. Keyin ala jeke mámleketlerdiń wálayatları, qalaları, lingvistikalıq atlasları
júzege keldi. Máselen, Arqa Italiya qalaları lingvistikalıq atlası.
Keńes húkimeti dáwirinde de lingvistikalıq geografiyaǵa belgili dárejede
itibar
qaratıldı.
R.I.Avanesov,
V.M.Jirmunskiy,
B.A.Larin,
F.P.Filin,
M.A.Borodina, N.Z.Gadjieva sıyaqlı alımlar lingvistikalıq geografiyanıń
qáliplesiwi hám rawajlanıwı ushın úlken xızmet etti.
60-jıllardan baslap tyurkologlar da lingvistikalıq geografiyaǵa, lingvistikalıq
atlas dúziw mashqalalarına dıqqat awdardı. Bul mashqalaǵa baǵıshlanǵan
V.M.Jirmunskiy, M.Sh.Shiraliev, N.B.Burganov hám L.3.Zalyay, G.B.Bakinova,
N.A.Baskakov, L.A.Pokrovskaya, E.V.Severtyan, V.Reshetov, Sh.Shoabdu-
rahmonov, A.Shermatov sıyaqlı alımlardıń bir qatar miynetleri júzege keldi.
Tilekke qarsı, ózbek til biliminde bul mashqala elege shekem aqırına jetken
joq.
84
2. Areallıq lingvistika
Areallıq latınsha agea – «maydan», «keńlik» sózinen alınǵan. Areallıq
lingvistika til biliminiń bir bólimi bolıp, lingvistikalıq qubılıslardıń belgili bir
keńlikte tarqalıwın hám tiller aralıq (dialektler aralıq) qatnastı lingvistikalıq
geografiya metodları tiykarında úyrenedi.
Areallıq linvgistikanıń tiykarǵı wazıypası til qásiyetleriniń aymaqlıq
bóliniwin sıptalmaw hám izogolossalardı talqılawdan ibarat. Nátiyjede dialektler,
tiller hám areal jámáátler (til awqamları) ortasında óz ara tásir maydanları
(arealları) anıqlanadı.
Areallıq lingvistika ataması til bilimine M.J.Bartoli hám J.Viddassi tárepinen
1943-jılı alıp kirildi. Onıń tiykarǵı principleri 1925-jılı-aq M.Bartoli tárepinen alǵa
súrilgen.
Areallıq lingvistika lingvistikalıq geografiya hám dialektologiya menen tıǵız
baylanıslı.
Onıń oraylıq túsinigi til yamasa dialekt arealı bolıp tabıladı. Basqasha etip
aytqanda, ayırım lingvistikalıq qubılıslardıń tarqalıw shegarası hám olardıń
jıyındısı. Sonday-aq, areal ataması ayırım tiller hám tiller toparınıń tarqalıw
shegarasın bildiriw ushın da qollanıladı. Máselen, turkiy areal, hind-evropa arealı
hám t.b.
Areallıq lingvistikanıń jáne bir oraylıq túsinigi izoglossa.
Tildiń barlıq yarusları ushın bul túsinik xarakterli bolıp, yaruslar aralıq jáne
konkretrek atamalar menen ózgeshelenedi: fonetikalıq izoglossalar ushın izofonlar,
leksikalıq izoglossalar ushın izoleksler, semantikalıq rawajlanıw ushın izosemler
hám t.b.
Izoglossalar baylanıslı hám konvergent izoglossalarǵa bólinedi. Bulardıń
birinshisi bir genetikalıq ulıwmalıqka iye bolǵan tillerde rawajlanadı hám olardı
tiklew ushın salıstırmalı-genetikalıq izertlewler usılınan paydalanıladı.
Konvertgent izoglossalar bolsa uzaq dáwirler bir aymaqta jaqın qatnasta
bolıw nátiyjesinde areal ulıwmalıqtıń júzege keliwi tiykarında payda boladı.
Bunday izoglossalar tipologiyalıq analiz usılları tiykarında anıqlanadı.
Areallıq lingvistikanıń qáliplesiwinde dialektologiyalıq hám lingvistikalıq
atlaslar úlken orın tuttı.
Areallıq lingvistikanıń payda bolıwı hám rawajlanıwında A.Meye, Bartoli,
B.A.Terrachini, J.Bonfante, V.Pizani sıyaqlı alımlardıń xızmeti ayrıqsha ajıralıp
turadı. Olar bul baǵdardıń teoriyalıq tiykarların, túsiniklik apparatın belgilep berdi.
Turkiy tillerdi areal kózqarastan úyreniwde N.Z.Gadjieva, A.B.Juraev sıyaqlı
alımlardıń xızmetleri úlken. Ásirese, A.B.Jwraevtıń ózbek tilin areal úyreniwdiń
teoriyalıq tiykarların belgilep beriwdegi xızmetlerin ayrıqsha atap ótiw lazım.
85
Do'stlaringiz bilan baham: |
