Өзбекстан Республикасы

 

---

67 
3. Atom hám molekulalardıń úzliksiz hárekette ekenligi hám til biliminde 
dinamika hám de statika 
Obyektiv álemdegi zat hám qubılıslar úzliksiz hárekette, rawajlanıwda ekeni 
ilimde áyyemgi dáwirlerden beri málim. Ásirese, bunday kózqaras Orta Aziya 
alımları tárepinen rawajlandırıldı. Tiykarınan, Farabiy «Filosofiyatu Aristutolis» 
miynetinde: «Olar (tórt zat) máńgi bola almaydı; sebebi hawa, suw, topıraq hám ot 
bólinedi, biri basqasına aylanadı hám al hár bir element basqasında bar», – deydi. 
Farabiy Aristoteldiń álem bólekleri mudamı hárekette, rawajlanıwda ekenligi 
haqqındaǵı pikirlerin dóretiwshilik penen rawajlandıradı. Bolmıstaǵı zat hám 
qubılıslar bir-birine tásir etedi hám tásirdi qabıl etiw háreketinde bolıw menen 
birge usı nárselerdi quraǵan ishki elementler de óz ara áne usınday hárekette 
ekenin atap ótedi. 
Ilimde atom-molekulyar táliymatınıń kúsheyiwi atom hám molekulalardıń 
úzliksiz hárekette ekenligin jarqınıraq dálillep berdi. Tábiyǵıy ilimlerde erisilgen 
bul jetiskenlik til bilimine de óz tásirin tiygizdi. 
Strukturalıq til biliminiń payda bolıwına atom-molekulyar táliymatı tiykar 
boldı. Bul baǵdardıń tiykarın salıwshı esaplanıwshı ataqlı shveycariyalı alım 
Ferdinand de Sossyur til birlikleri de bolmıstaǵı zat hám qubılıslar sıyaqlı mudamı 
rawajlanıwda, ózgeriwde ekenin atap ótti hám tildiń eki halatı – dinamikalıq hám 
statikalıq halatın ajırattı. Úzliksiz rawajlanıp atırǵan, hárekette – dinamikada 
bolǵan belgili bir tildiń anıq bir dáwirge tán halatı statikalıq halatı esaplanadı. 
Áne usı kózqarastan tildi de eki tárepleme úyreniw lazımlıǵın kórsatti. 
Diaxroniya grekshe 
dia
– arqalı, eki, 
chronos
– zaman sózlerinen alınǵan. 
Tildiń tariyxıy rawajlanıwda ekenin itibarǵa alıp úyreniw diaxroniya esaplanadı. 
Sinxroniya grekshe 
synchronos
sózinen alınǵan bolıp bir waqıtlılıq degendi 
ańlatadı. Til tariyxıy rawajlanıwdıń anıq bir dáwirdegi halatı sinxroniya sanaladı. 
Til bilimi tariyxında diaxroniya sinxroniya menen tıǵız baylanısadı. Olardı 
biri-birisiz kóz aldıǵa keltirip bolmaydı. 
Tildiń sinxron analizi tikkeley izertlewshi baqlap, esitip turǵan halattı 
izertlewge qaratılǵanı, faktlik materiallardıń baylıǵı kózqarasınan diaxroniyaǵa 
qaraǵanda qolaylıraq. I.A.Boduen de Kurtene, N.S.Trubeckoy, R.O.Yakobson 
sıyaqlı ataqlı tilshi ilimpazlar sinxron halattaǵı til sistemasın tolıq hám isenimli 
izertlew ushın qalay usı halatqa kelgenin, yaǵnıy diaxroniyalıq materiallarǵa 
múrájat etiw lazım ekenligin atap ótedi. 
Sonıń ushın sinxron úyreniw diaxron úyreniwden aldın bolsa da, olardı bir-
birinen ajıratıw múmkin emes. Sinxron úyreniw diaxron úyreniwge jol ashadı. 
Sinxron izertlewler nátiyjeleri tiykarında diaxroniya jumıs alıp baradı. Anıq til 
rawajlanıwınıń eki dáwir, eki sinxron halatı ortasındaǵı ózgerisler eki dáwirdegi 
materiallardı bir-birine salıstırıw arqalı belgilenedi.