Өзбекстан Республикасы

 
10-lekciya. Til bilimining ximiya menen baylanısı
 
Jobası: 
1.
 
Til biliminiń ximiya menen baylanısı 
2. Atom-molekulyar táliymatı hám til bilimi 
3. Atom hám molekulalardıń úzliksiz hárekette ekenligi hám til biliminde 
dinamika hám de statika 
4. Valentlik teoriyası hám til bilimi
5. Zat quramınıń turaqlılıǵı nızamı hám til bilimi 
6. D.I.Mendeleevtiń elementler periodlıq sisteması hám til bilimi 
Til bilimi ximiya ilimi jetiskenliklerinen de paydalanıp kelmekte. Ximiya 
iliminde atom-molekulyar táliymatınıń júzege keliwi, eń kishi atomlardıń da 
bóliniwshilik qásiyetine iye bolıwınıń oylap tabılıwı, D.I.Mendeleev elementler 
periodlıq sistemasınıń júzege keliwi til bilimine de óz tásirin tiygizdi. Til biliminde 
til birlikleriniń belgili bir dúziliske iye ekeni, tikkeley baqlawda eń kishi birlik – 
tábiyǵıy ilimlerdegi atomǵa teńlestiriliwshi fonemanıń da bóliniw qásiyetine iye 
ekeni, pútin quramındaǵı bóleklerdiń óz ara múnásibette, bir waqıttıń ózinde, pútin 
menen pútin de úlken pútinlik quramında óz ara múnásibette ekeni tán alına 
basladı. Nátiyjede til bilimine sistemalı izertlew usılı kirip keldi. 
Sonıń menen birge, ximiya iliminde molekula hám atomlardıń toqtawsız 
hárekette ekeniniń anıqlanıwı til biliminde sinxroniya hám diaxroniya teoriyasınıń 

---

64 
júzege keliwine túrtki boldı. 
Ximiyalıq baylanıs táliymatınıń kúsheyiwi, ximiyalıq baylanısta valentlik 
túsiniginiń oraylıq orın iyelewi til bilimine de óz tásirin kórsetti. Til biliminde 
valentlik teoriyası júzege keldi. 
Qullası, ximiya iliminde qolǵa kirgizilgen úlken jetiskenlikler basqa ilimler 
qatarında til bilimine de sezilerli tásir etip kelmekte. 
2. Atom-molekulyar táliymatı hám til bilimi 
Ximiya iliminde atom-molekulyar táliymatınıń payda bolıwı tábiyattanıw 
áleminde ullı oylap tabıw bolıp esaplanadı. 
Atom-molekulyar táliymattıń tamırı Farabiy, Ibn Sina, Beruniylerge barıp 
taqaladı. Tiykarınan, Farabiy substanciyanıń bólimlerge ajıralıwı hám onıń túrli 
bóleklerden ibarat ekeni haqqında pikir júritedi. 
Olar zatlardıń dúzilisi boyınsha dáslepki maǵlıwmatlardı bergen bolsa da, 
biraq onı táliymat dárejesine kótermedi. 
Ximiya iliminde atom-molekulyar táliymatı M.V.Lomonosov atı menen 
baylanıslı. Bul táliymattıń tiykarǵı tárepleri 1741-jılı jazılǵan «Matematikalıq 
ximiya elementleri» miynetinde sáwlelengen. 
Atom molekulyar táliymatınıń tiykarǵı mańızı tómendegilerdi óz ishine aladı: 
1) «Barlıq zatlar korpuskulalardan» (molekulalardan) quraladı. 
2) Molekulalar «elementlerden» (Lomonosov atomlardı usılay ataǵan) 
quraladı. 
3) Molekula hám atomlar úzliksiz hárekette boladı. 
4) Ápiwayı zatlardıń molekulaları birdey atomlardan, quramalı zatlardıń 
molekulaları hár túrli atomlardan ibarat. 
M.V.Lomonosovtan soń atomistik táliymatın inglis alımı Jon Dalton 
rawajlandırdı. Soǵan qaramay, ximiya iliminde atom-molekulyar táliymatı tek XIX 
ásir ortalarınan baslap tanıla basladı. Ximiklerdiń 1860-jılı Karlsrue qalasında 
bolıp ótken xalıq aralıq sezdinde molekula hám atom túsinikleriniń táripi boyınsha 
bir pikirge kelindi. Buǵan muwapıq, molekulanıń ximiyalıq qásiyetleri onıń 
quramı hám ximiyalıq dúzilisi menen anıqlanadı.