Өзбекстан Республикасы

Opera baslandı. 
Tezirek kirińler. 2. U’yde 
diktordıń kóterińki hawazı jańladı: - Húrmetli radioesitiwshiler! Xázir biz sizlerge 
Alisher Nawayı atındaǵı úlken opera hám balet teatrınan «Boran» operasın alıp 
esittiremiz. Opera baslandı. Radio karnayları aldına jaqınıraq keliń.
Opera baslandı 
gápi konteksten ajıratıp alınsa – kóp mánili xarakterge iye. 
Ol xabar da, daǵaza da hám basqa mánilerde qollanılıwı múmkin. Demek, bul gáp 
ajıratılǵan halda konkret kommunikativlik áhmiyetke iye emes. Tek sóylesiwde 
hám kontekstte bul gáp bir mánili boladı. Birinshi tekstte 
Opera baslandı
gápi 
xabar, ekinshi tekstte bolsa kúshli emociyanı ańlatıwshı daǵaza bolıp keledi. Sonıń 
ushın da intonaciyası tekserilip atırǵan gápler tekst quramında, yaǵnıy sóylew 
jaǵdayında alınıwı kerek.
Tekseriw ushın gápler, monolog hám dialogqa tiyisli sóylewlerden alınadı, 
tańlap alınǵan material magnitafon lentasına jazıladı.
3. Eksperimental materialdı jazıw studiyası hár qıylı shawqım hám sesler 
kiriwinen awlaq bolıwı kerek. Feromagnit lentasına jazıwdı 50 gercten 15 gercke 
shekem bolǵan buzılmaytuǵın jiyiliklerdi ótkiziwshi, sekundına 762 mm hám 381 
mm tezlikte jazıwshı MZZ-28-A apparatında jazıw múmkin. Jazıwdı 191 mm/sek 
hám kemirek tezlikte alıp barıw usınıs etilmeydi, sebebi bunday tezlikte materialdı 
montajlaw hám kontkestten kerekli gáplerdi qırqıp alıw qıyınlasadı. Materialdı 
magnitofon lentasına jazıwda eksperimentator (tájiriybe ótkiziwshi) injener-texnik, 
assistent hám usı til qánigesi qatnasıwı kerek.
4. Intonaciyanı eksperimental-fonetikalıq tekseriwde auditor analizi úlken 
áhmiyetke iye. Bunday analiz eki basqıshta alıp barıladı: a) diktor, 
eksperimentator, injener-texnik, assistent hám usı til qánigesi qatnasında material 
magnitofon lentasına jazıp alınadı. B) ayırım gápler kontekstsiz qalay qabıl etilip 
atırǵanı hám túsinilip atırǵanı anıqlanadı. Auditor analiziniń ekinshi basqıshınan 
maqset: xabar, soraw, buyrıq yaki úndew gáplerdiń anaw yaki mınaw 

---

57 
intonaciyasına tán bolǵan sıpatlar, mazmun hám kommunikativ mánini anıqlawdan 
ibarat. Auditor analizi eki saattan aslam dawam etpewi, bir saattan keyin on 
minutlıq tánepis daǵazalanıp, sońın ala jáne bunday analiz dawam ettiriliwi kerek.
Intonaciyanı úyreniwde ondaǵı fizikalıq qásiyetlerdiń elektro-akustikalıq 
analizi de ayrıqsha orın tutadı. Bunday analiz dáslepki boljaw (gipoteza)dı 
tastıyıqlaw hám izertlenip atırǵan gáplerdiń qabıl etiletuǵın sıpatları hám fizikalıq 
qásiyetleri arasındańı qatnastı anıqlaw ushın ótkiziledi. Auditor analizinen keyin 
ajıratıp alınǵan gápler 8 shleyfli 4-102 oscillografı járdeminde magnitofon 
lentasınan OFXARS (til signalınıń tiykarǵı fizikalıq qásiyetlerin anıqlawısh 
apparat) intonografı kinoplyonkasına kóshirip jazıladı.
5. Kinoplyonkadan intonogramma alınadı. Intonogramma tómendegilerden 
ibarat: a) til signalınıń oscillogramması; b) intensivlik amplitudasınıń aylanbası; v) 
tiykarǵı ton jiyiliginiń aylanbası; g) tiykarǵı ton jiyiliginiń kontrol aylanbası; d) 
waqıttı belgilew dárejesi (1/500 sek).
Intonogrammalar dáslep vizual kórikten ótkiziledi. Hár qanday tildegi 
intonaciya birlemshi hám ekilemshi fizikalıq qásiyetlerge iye boladı. Tiykarǵı ton 
jiyiligi, intensivlik hám aytılıw waqtı intonaciyanıń birlemshi fizikalıq 
(akustikalıq) qásiyetleriniń sheńberine kiredi, jiyilik, quwat, waqıt diapazonları 
hám dárejeleri, sózdiń bir buwınına tiyisli ulıwma aytılıw energiyası bolsa 
intonaciyanıń 
ekilemshi 
fizikalıq 
qásiyetlerin 
quraydı. 
Sonıń 
ushın
intonogrammalar analizi intonaciyanıń birlemshi fizikalıq sıpatlamaların 
esaplawdan baslanıwı lazım.