O’zbekstan respublikasi joqari h’am orta arnawli bilimlendiriw ministrligi

Malumki, balanıń jası ulgayib mustakil háreket etiw múmkinshiligi asqan tárepke onıń átirap daǵı zat hám xodisalar buyicha dúnyaskarashi keńeyip baradı.
Baqsha jasındaǵı bala átirapındaǵı zatlar dúnyasın biliw processinde sol zatlar menen tikkeley ámeliy munosobatga bulishiga ıntıladı. Bul urında sol zat xarakterliki bala biliwge tashnaligidan átirap daǵı uzınıń xaddi sigadigan zatları menengine emes, bálki úlkenler ushın tiyisli bulgan uzınıń kúshi xam yetmayligan, xaddi sigmaydigan zatlar menen xam ámeliy munosobatda bulishga ıntıladı. Mısalı : bala avtomashinanı, tramvayni uzi xaydagisi, rostakam otga minip yurgisi, ushqısh bulib samolyotda uchgisi hám rostakam militsioner bulgisi keledi. Birok tuwrısıda bala uzidagi bunday mútájliklerdiń qandayda birsin xam xakikiy yul menen kondira almaydı. Bul urında soraw tugiladi. Balalardıń barǵan sayın artıp baratırǵan túrli extiejlari menen olardıń tar múmkinshilikleri urtasidagi kapustaa - karshilik kanday yul menen xal kilinadi? Bul kapustaa karshilik fakatgina bir ǵana iskerlik orkali yaoni balanıń úyin iskerligi orkaligina xal kilinishi múmkin. Bunı usınıń menen izoxlab beriw múmkin, birinshiden, balalardıń úyin iskerligi kanday bolıp tabıladı materiallıq ónim islep chikarishga karatilgan iskerlik emes. Sol sebepli balalardı úyinga úndewshi sebep (motiv ) kelip chikadigan nátiyje menen emes bálki sol úyin processindegi túrli háreketlerdiń mazmunı menen boglik bolıp tabıladı. Ekinshiden bolsa, balalar úyin processinde uz ixtiyorlaridagi zatlardı, uzlarini kiziktirgan, biraq úlkenlergegine tiyisli bulgan zatlarǵa aylantırıp xoxlaganlaricha erkin iskerlikte boladılar. Balalardıń úyin xızmetleri olardıń fizikalıq hám psixik jixatdan garmonik túrde rawajlandırıw ushın birdan bir qural bolıp tabıladı. Úyin balalar xaetida sonday kup kirrali iskerlikki, ol jaǵdayda úlkenlerge tiyisli bulgan mexnat xam, túrli zatlar haqqinda oylaw etiw, shiyki qıyal, dem alıw hám xoshchakchaklik dárekleri xam mujjasamlangan bolıp tabıladı, yaoni mine sol processlerdiń barlıǵı úyin iskerliginde anik boladı. Sonı xam taokidlab utish kerek úyin fakat tashki ortalıqtaǵı zat hádiyse biliw quralıǵana emes, bálki kudratli tárbiya quralı xam bolıp tabıladı. Dóretiwshilik hám syujetli úyinlarda balalardıń barlıq psixik processleri menen birgelikte olardıń individual páziyletleri xam qáliplesedi. Sonday eken, bogchadagi taolim tárbiya jumıslarınıń muvaffakiyati kup jixatdan balalardıń úyin xızmetlerin maksadga muvofik tashkil kila barıwǵa boglik bolıp tabıladı.
Sonday kilib, úyin balalar qıyalı tárepinen jaratılǵan zat emes, kerisinshe balalar qıyalınıń uzi úyin processinde júzege kelip rawajlanatuǵın zat bolıp tabıladı.
Sonı xam aytıp utish kerek, pán-texnika kutá rawajlanǵan biziń házirgi dáwirmizdegi jaratılanayotgan, xayratda koldiradigan zatlar balalarǵa guyo bir muojizadek kurinadi. Nátiyjede olar xam uzlarining túrli úyinlari processinde uxshatma kilib (yaxni analogik tárzde) xar qıylı qıyalıy zatlardı uylab chikaradilar (uchar at, mashina adam, gápiradigan terek sıyaqlı ). Bunnan tashkari, balarning túrli qıyalıy zatlardı uylab chikarishlari taǵı sonı ańlatadıki, olar uzlarining xar túrli úyin xızmetlerinde fakat átiraplarındaǵı bar zatlardı emes, bálki áyne chogda mútájlikleri talap kilayotgan zatlardı xam sáwlelendirediler.
Balalardıń úyin xızmetlerinde xar qıylı qıyalıy hám tań qalǵanday obrazlardı jaratıwlarınan sonday juwmaq chikarish múmkin: adamdıń (sonday-aq balalardıń xam) tashki ortalıqtaǵı zat hám hádiyse sáwlelendiriw processleri passiv process emes, bálki aktiv xamda dóretiwshilik jaratıwshań, uzgartiruvchan process bolıp tabıladı.
Balalar úyin xızmetleriniń taǵı bir ájayıp ózgesheligi sonnan ibarat, úyin processinde balanıń etetuǵın xatti-háreketleri hám atqaratuǵın rolı kupincha ulıwmalıq xarakterine iye boladı. Bunı sonday túsiniw kerek, bala uzınıń hár túrli úyinlarida fakat uziga tanıw bulgan yolgiz bir shofyorning, vrachning, militsionerning, tárbiyashiniń, ushqıshdıń xatti-háreketlarigina emes, bálki ulıwma shofyorlarning, vrachlarning, tárbiyashilerdiń xamda ushqıshlardıń xatti-háreketlerin sáwlelendiredi. Álbette, turmıs tájiriybeleri hám xızmetleri sheńberi júdá sheklengen kishi jas daǵı balalar (baxzan kishi gruppa balaları xam) uzlarining úyinlarida konkret adamlardı hám olardıń háreketlerin sáwlelendirediler. (Mısalı, oyisini, adasini, akesin, tárbiyashisin hám sol sıyaqlı ). Urta, úlken bogcha jasındaǵı balalardıń úyinlarida bolsa bunday obrazlar ulıwmalıq xarakterine iye bula baslaydı.
Baqsha jasındaǵı balalardıń úyinlari átirap daǵı zat hám hádiyse biliw kuroli bulish menen birge joqarı social axamiyatga xam iye. Boshkacharok kilib aytqanda, úyin kudratli tárbiya kuroli bolıp tabıladı. Balalardıń úyinlari orkali olarda social paydalı, yaxni joqarı insaniy páziyletlerdi tárbiyalaw múmkin. Bunnan tashkari, egerde biz balalardıń úyin xızmetlerin tashkaridan kuzatsak, úyin processinde olardıń barlıq jeke páziyletleri (kimning nege kuprok kizikishi, kobiliyati, shıdamlılıǵı temperamenti) yakkol kórinetuǵın bulishini kuramiz. Sol sebepli balalardıń úyin xızmetleri olardı individual túrde urǵanıw ushın júdá kulay qural bolıp tabıladı. Kishi mektepge shekem jas daǵı balalar ádetde uzlari yolgiz uynaydilar. Predmetli hám konstruktorlı úyinlar orkali bul jas daǵı balalr uzlarining aqıl, yad, tassavur, oylaw xamda háreket layokatlarini rawajlantiradilar. Syujetli rolli úyinlarda balalar tiykarınan uzlari xar kúni kurayotgan hám gúzeteip atırǵan úlkenlerdiń xatti -háreketlerin sáwlelendirediler. 4-5 jaslı balalrning úyin uyań - aste menen kollektiv xarakterdi ala baslaydı.
Balalardıń individual qásiyetlerin atap aytqanda olardıń kollektiv úyinlari orkali baqlaw kulay bolıp tabıladı. Bul úyinlarda balalar úlkenlerdiń fakat predmetlerge munasábetin emes, bálki kuprok uzaro munasábetlerin sáwlelendirediler. Sonıń menen birge, kollektiv úyinde balalar bir gruppa adamlardıń quramalı ómiriy xızmetlerin sáwlelendirediler. Mısalı, «poezd» úyin alaylıq. Bunda mashinist, parovozga kumir yokuvchi, provodniklar, kontrollyor, kassir, stansiya xızmetkerleri hám yulovchilar boladı. Balalardıń mine sol sıyaqlı kollektiv úyinlari artistlarning iskerligine uxshaydi. Sebebi kollektiv úyindagi xar bir bala uz rolin jaqsı ótew etiwge umtılıw menen birge úyinning ulıwma mazmunınan xam shetke chikib ketpewka tirishadi. Bul bolsa, xar bir baladan uzınıń pútkil kobiliyatini jumısqa salıwdı talap etedi. Maolum rolǵa bulingan kollektiv úyin balalardan katxiy koidalarga buysunishi hám ayırım wazıypalardı uxshatib orınlawdı talap etedi. Sol sebepli balalardıń bunday kollektiv úyinlari psixologiyalıq jixatdan úlken axamiyatga iye. Sebebi bunday úyinlar balalarda shıdamlılıqviylik, mashqalalılıq úyin koidalariga, tártip- ıntızamǵa buysunish hám sol sıyaqlı unamlı páziyletlerdi tárbiyalaydı hám rawajlantıradı
Úlken baqsha jasında syujetli-rolli úyinlar rawajlanadı, lekin enda bul úyinlar uz mazusining baylıǵı hám túrli-tumanlıǵı menen farklanadi. Bul úyinlar processinde balalrda liderlik júzege kela baslaydı, sonıń menen birge shólkemlestiriwshilik kúnikma hám ilmiy tájriybeleri rawajlana baslaydı.
Bul mektepge shekem jas daǵı balalar shugullanadigan dóretiwshilik xızmetler arasında suwretleytuǵın sanxatning xam axamiyati kútá úlken. Balanıń oyda sawlelendiriw xarakterine kura onıń átirap ómirdi kanday aqıl etiwi, yad, oyda sawlelendiriw hám oylaw qásiyetlerine baha beriw múmkin. Úlken bogcha jasındaǵı balalar chizgan súwretler olardıń ishki keshinmalari ruxiy xolatlari, árman, úmit hám mútájliklerin xam sáwlelendiredi.
Úlken mektepge shekem jas daǵı balalar ushın musobaka kútá úlken axamiyatga iye bulib, naǵız ózinday úyinlarda muvafakkiyatga erisiw qáliplesedi hám bekkemlenedi. Bul jas daǵı balalar ushın eń yokimlm vakt- jutıw hám muvaffakiyat bulgan musobaka úyinlarining xam axamiyati kútá úlken.
Úlken mektepge shekem yeshdagi balalar ushın musobakalar kútá úlken axamiyatga iye bulib, naǵız ózinday úyinlarda muvaffakiyatga erisiw motivları qáliplesedi hám bekkemlenedi. Bul jas daǵı balalar ushın eń yokimli vakt-jutıw hám muvaffakiyat bulgan musobaka úyinlarining xam axamiyati kútá úlken.
Úlken bogcha jasında konstruktorlıq úyinlari az-azdanlıq menen mexnat iskerligine aylanıp baradı. Úyinde bala elementar mexnat kúnikma hám ilmiy tájriybelerin iyelep baslaydı, predmetlerdiń ózgesheliklerin anglay baslaydı, ámeliy oylaw rawajlana baradı.
3-7 yoshli balalar psixik rawajlanıwında kórkem-dóretiwshilik iskerlik bulgan musikaning xam axamiyati xam kútá úlken. Musika orkali balalar qosıq búydewge, musika oxangiga uyqas ritmik háreketler etiwge urǵanadılar. 3-7 jas dáwirinde balalar tiykarǵı iskerligi kuyidagi izbe-izlilikde keledi: