O’zbekstan respublikasi joqari h’am orta arnawli bilimlendiriw ministrligi

- predmetlerdi urǵanıw,
- individual predmetli úyinlar, kollektiv syujetli-rolli úyinlar,
- individual hám gruppaiy dóretiwshilik,
- musobaka úyinlar,
- mulokot úyinlar,
- úy mexnati.
Baqsha jasındaǵı balalardıń úyin xızmetleri xakida sóyler ekenbiz, álbette olardıń úyinchogi máselesine xam tuxtab utish kerek.
Balalarǵa úyinchoklarni beriwde olardıń jas qásiyetlerin, tarkkiyot dárejelerin hám usı waqıtta olardı kuprok neler kiziktirishini esapqa alıw kerek.
Malumki, 1-3 jas balalar xali tashki ortalıqtı júdá az uzlashtirganlar. Olar xali xattoki zatlardıń reńin, kolemin xam jaqsı ajrata almaydılar. Sol sebepli olarǵa kugirchok menen birge xar qıylı reńli kiykim, qıyındı shúberekler xam beriw kerek. Ayniksa. kiz balalar uz kugirchoklarini xar qıylı reńli shúbereklerge urab, rumol kilib uratib mashk etediler. Ugil balalarǵa bolsa, xar qıylı reńli, bir-biriniń ishine sigadigan kuticha úyinchoklarni beriw paydalı bolıp tabıladı.
Úyin iskerligi balalardı insaniyattıń social tájiriybesin iyelewdiń aktiv forması bulgan taxlim iskerligine tayarlaydı. Adam bır jola social tájiriybeni uzlashtirishga kirisiwa almaydı. Social tájiriybelerdi aktiv iyelew ushın adam áwele jetkilikli dárejede nutkni iyelegen bulishi, maxlum ilmiy tájriybeler, ukuvlar hám elementar túsiniklerge iye bulishi kerek boladı. Bularǵa bala yukorida tolıq kursatib utganimizdek úyin iskerligi orkali erisedi.
Baqsha jasındaǵı balalarda sezim, aqıl, dikkat, yad, oyda sawlelendiriw, oylaw, nutk, qıyal, xissiyot hám shıdamlılıqdiń rawajlanıwı jedel keshedi. Bala reńlerdi xali bir-birinen jaqsı fark kila almaydı. Oǵan reńlerdiń farkini biliwge járdem etetuǵın úyinchoklar beriw kerek (balalardıń kugirchoklari ushın xar qıylı reńli kiykimlar beriw, xar qıylı reńli xalkalar, kutichalar hám sonıń singar i zatlar áp-áneydey boladı ).
Baqsha jasındaǵı balalar túrli zatlardı aqıl etiwde olardıń gúzge jaqsı taslanıp turıwshı belgilerine (reńi hám formasına ) tiykarlansalar xam, lekin chukur analiz kilmaydilar.
Baqsha jasındaǵı balalar úlkenlerdiń járdemi menen pátni analitik túrde aqıl etiw kobiliyatiga iye boladılar. Onıń ushın balalar pátni aqıl kilayotganlarida úlkenler hár qıylı sorawlar menen olardı analiz etiwge urgatishlari kerek. Bunda tiykarınan balalar dikkatini:
1. Súwrettiń mazmunın (syujetini) tugri aqıl etiwge,
2. Súwrettiń ulıwma kurinishida xar bir suwretlengen zatlardıń urnini tugri aqıl etiwge,
3. Suwretlengen zatlar urtasidagi munasábetlerdi tugri aqıl etiwge karatish kerek.
Dikkat xar kanday jumısımızdıń turaqlı yuldoshi bolıp tabıladı. Sol sebepli dikkatning insan ómirindegi axamiyati xam benixoya úlken bolıp tabıladı. Bogcha jasındaǵı balalar dikkati tiykarınan sabırsız boladı. Bogcha jasındaǵı balalarda qálegen dikkatning usib barıwı ushın úyin kútá úlken axamiyatga iye. Úyin waqtında balalar dikkatlarini bir jayǵa tuplab, uz ǵayratları menen maxlum maksadlarini ilgeri suradilar.
Bul jas daǵı balanıń yadı jańa xızmetler hám balanıń aldına kuyilgan jańa talaplar tiykarında rawajlanıwlasha baradı.
Baqsha jasındaǵı balalar uzlarining xızmetleri ushın kanday bolıp tabıladı axamiyatga iye bulgan, olarda kúshli tásirler koldirgan hám olardı kiziktirgan zatlardı eriksiz eslerinde alıp koladilar.
Baqsha jasındaǵı balalar oylawı jáne onıń usishi uziga tán ózgeshelikke iye.
Oylaw balanıń bogcha jasındaǵı dáwirinde júdá tez rawajlana baslaydı. Óytkeni, birinshiden, bogcha jasındaǵı balalarda turmıs tájiriybesiniń salıstırǵanda kupayishi, ekinshiden, bul dáwirde balalar nutkining jaqsı usgan bulishi, úshinshiden bolsa, bogcha jasındaǵı balalardıń júdá kup erkin mustakil háreketler etiw múmkinshiligine iye bulishlari bolıp tabıladı.
Baqsha jasındaǵı balalarda xar tarawǵa tiyisli sorawlardıń tugilishi olar oylawınıń aktivlesip atırǵanınan bildirgi beredi. Bala uz sorawına juwap tapa almasa yamasa úlkenler onıń sorawına axamiyat bermasalar, odaǵı kizikuvchanlik susaya baslaydı.
Ádetde xar kanday oylaw procesi qandayda zattan tań qalıw, xayron kolish hám nátiyjede túrli sorawlardıń tugilishi sebepli payda boladı. Júdá kup ata-analar hám ayırım tárbiyashiler xam balalar artıkrok soraw berip jibersalar, «kup maxmadona bulma», «sen bunday gáplerdi kaerdan urǵanding», dep jerkib taslaydılar. Nátiyjede bala uksinib, uz bilgeninshe túsiniwge háreket etedi. Biraq ayırım passiv hám tartinchok balalar xesh bir soraw bermeydiler. Bunday balalarǵa túrli mashgulotlar hám sayoxatlarda úlkenlerdiń uzlari soraw beriwleri hám usınıń menen olardı aktivlashtirishlari kerek.
Har kanday oylaw, ádetde qandayda zattı takkoslash, analiz hám sintez etiwden baslanadı. Sol sebepli biz áne sol takkoslash, analiz hám sintez etiwdi oylaw procesi dep ataymız. Sayoxatlarlar balalar daǵı oylaw procesin aktivlestiriw hám rawajlandırıwǵa járdem beredi. Balalar tábiyaatqa kilingan sayoxatlarda túrli zatlardı bir-biri menen takkoslaydilar hám analiz xamda sintez kilib kurishga ıntıladılar.
Baqsha jasındaǵı balalar nutki jáne onıń usishi Eger 2 jasar balanıń suz zapasi shama menen 250 den 400 danege shekem bulsa, 3 jasar balanıń suz zapasi 1000 den 1200 danege shekem hám 7 jasar balanıń suz zapasi 4000 taga jetedi. Sonday eken, bogcha jası dáwirinde balanıń nutki xam mikdor, xam sapa jixatidan talay rawajlanıwlasadı. Bogcha jasındaǵı balalardıń nutkini usishi shańaraqtıń materiallıq dárejesine boglik
Úlkenler balalar nutkini ústiriw menen shugullanar ekenler, bogcha jasındaǵı balalar baxzi qallarda uz nutk sapaların tula aqıl eta almasliklarini esten shıǵarmawları kerek. Bunnan tashkari, balalarda quramalı nutk dawısların bir-birinen fark etiw kobiliyati xam xali tula rawajlanıwlashmagan boladı. Tili dushshılikti ońlawdıń eń birinshi shártlerinen biri bala menen tula hám tugri aytılıw etip, tuwri til menen sóylesiw bolıp tabıladı.
Jas daǵı bala qáliplesiwde isixik riiojlanishiing uta ilmgini inabatqa om-an halda, ayırım nsixologlar (R. Zazzo) tugilganidan tap yeauklnk. dáwirigachp bolǵan psixik| 1 ii (>jla1 gash;iining shama menen ortaları, 3 yogpga to'tri keledi, degen muloqa. zani ańlatadılar, Bul yamasa. shdan baslap, balalır predm. yetlarnm U|sui1 ish álemine qádem qóyadılar. Ol endi katgalar bilai sóylew arqalı mámile~munosabatda bóle aladı hám ápiwayı etika qaǵıydalarita ámel silm basladılar. Katgalar menen bolatuǵın baylanısi xufayli bala p'1'|k) f turmıs hakida kóbirek maǵlıwmat aladı. Sóylew - bul jaslarda pyfaqat mulozqot,. bálki bala oylawınıń rawajlaniiga hám ózin-o'zi, sonıń menen birge, biliw processlerin basqarıw quralı bulib da xizmet etedi.
Dáslepki dáwirindegi balalardıń jetekshi iskerlik túri - nredmetlarni úyreniw esaplanadi. Gódeklik dáwirindegi balalarǵa salıstırǵanda, dáslepki balalıq dáwirindegi balalar átirap ortalıqtaǵı zat hám hádiyselerge (gisbatan kóbirek qızıǵıwshılıq menen k, araydilar. Eger, gódek bala qolına uslaǵan zattı ápiwayı háreketler menen gúzetsa, 2-3 jas daǵı bala sol predmet bólimlerin dıqqat menen úyrengeninen sońǵına, óz ámeliy iskerliginde isleta baslaydı. Balanı daslep, áyne sol predmetlerdiń qollanıw wazıypası, mánisi qızıqtirib, ol óz sorawına juwap alıw maqsetinde kóbinese úlkenlerge chBul nyama? » degen soraw menen shaqırıq etediler. 3 jaslar Ramazan yaki Qurban hayttan aldıńǵı kúninde nredmetlarning wazıypaların tolıq ózlestirgen balalar, óz oyınlarında, sol predmetlerden maqsetsiz paydalanıp qalmay, bálki o'larni óz wazıypalarına kóre isletediler de. Balanıń nugqi ol 1, 5 jasqa shekem yetgungacha anaǵurlım aste menen rawajlanadı. Bul dáwir ishinde ol 30 -40 ta sózden, tap 100 danege shekem sózdi ózlestiredi, lekin o'larni ámeliyatda júdá kem qollaydı. 1, 5 jastan baslap bolsa, onıń sóylewi jedel rawajlana baslaydı. Endi bala predmetlerdiń atların búydewlerin sorapǵana qalmay, bálki bo' sózlerdi ózi aytılıw etiwge da háreket etedi. No'tqining rawajlanıw dárejesi jedellesedi. 2 jaslardıń aqırlarına barıp, bala 300 danege shekem, 3 jaslardıń aqırlarına barıp bolsa, 500 den tap 1500 danege shekem sózdi óz sóylewinde isleta aladı, Sonıń menen birge, sózlerdi de anıq talaffo'z etip, gáplerdi to'gri dúze aladılar.
Mına nárseni ayrıqsha ko'reatish kerek, 1, 6 - 3 jaslar sóylewdiń rawajlanıwı ushın senzitiv dáwir esaplanadı, Bul dáwir intellektual rawajlanıwdıń tiykarın, aqıl hám oylaw háreketleriniń jańa kórinislerin quraydı. 1 jaslı bala predmetlerdi izbe-iz, sistemalı túrde kórip chiqa almaydı. Ol tiykarınan predmettiń qanday da bir kózge taslanıp turatuǵın belgisine óz itibarın qaratadı hám predmetlerdi sol belgilerine kóre teńiydi. Keyinirek jańa aqıl háreketleriniń iyelenishi balanıń predmetli háreketlershsh orınlawdan kóz menen shamalap, háreket etiwine ótiwde kórinetuǵın boladı, endi ol predmettiń bóleklerin ustap kurmasdan, bálki shamalap aqıl eta aladı. 2, 5-3 jaslı bala katgalarning kursatgan úlgisi, reńi, forması hám katgaligiga kóre, naǵız ózinday predmetlerdi shamalap, aqıl etken qoda, a tuwrı tapa aladı. Balalar aldın formasına, keyininen kaggaligiga hám odan keyjngina reńine qaray ajrata aladılar. Bul processda bala birdey ózgeshelikke iye bulgan júdá kóp predmetler bar ekenligin tushuna baslaydı. Lekin, bala súwret sızıwdı baslaǵanı dáwirinde predmetlerdiń reńin itibarǵa almaydı hám uziga yoqadigan reńlerden paydalanadı. Izertlewlerdiń kursatishicha 2, 5-3 jaslı bala 5-6 formanı (sheńber, kvadrag, úshmúyeshlik, to'griburchak, ko'nburchak) hám 8 qıylı reńni {qizil, qabaq sarı, sarı, jasıl, kók, sıyarang, aq, qara ) aqıl etiwi múmkin. Reń hám sırtqı kórinislerdiń maqsetke muwapıq isletilipsh tárepinen túrli qıylı zatlarda túrlishe kórinetuǵın bolıwı sebepli, bul jas daǵı balalar olardı aqıl etkenleri menen olardıń atların anıq biliwleri hám óz sóylewlerinde isleta alıwları anaǵurlım qıyınlaw. Katgalarning bul jas daǵı balalardan áne sol reń hám sırtqı kórinislerdi eslep qalıwın talap etisleri anaǵurlım qáte bolıp tabıladı, onıń ushın uyqas dáwir 4-5 jaslar esaplanadi.
Bala 3 jasına shekem ózlestirgen sózler tiykarınan predmet hám háreketlarnish* atların ańlatadı. Atlar tiykarınan onıń wazıypasın ańlatadı, bunda predmet yamasa hárekettiń tagnqi kórinisi ózgerse de onıń atı ózgermeydi. Sol sebepli de bala predmetlargoshg atların isletiliwin funksiyalarına boglagan halda tez ózlestiredi.
Dáslepki balalyk dáwirdiń baslarına kelip, balada birinshi oylaw operatsiyaları júzege keledi. Bunı bala qandayda bir predmetti alıwta háreket ete alǵanınan sung, onı dıqqat penen úyrenipshda kóriwimiz múmkin. Olardıń oylawları, tiykarınan, kórgezbeli -háreketln bolıp, ol átirap dunyadaǵı túrli baylanıslılıqlardı úyreniwge xızmet etedi. ózinden uzaǵıraq turǵan toptı biroi-bir uzuiroq zat menen itarib jiberiw múmkinligin kórgen bala, '- endi ǵárezsiz túrde divan tiyine kirip ketken topni" tayaqsha járdeminde alıw múmkinligin oylaw eta aladı. Bul dáwirdegi balalar oylawında ulıwmalastırıw úlken orın tutadı. Umumlayaxtirishda sóylew zárúrli ahamiyag kásip etedi. Mısalı, soag deyilishi menen bala qol. saatın yamasa diywal daǵı aspa saatai da túsiniwi múmkin, Lekin, olar túrlishe bolǵanlıǵı sebepli, olarda umumshlikyai toshsh! bala ushın anaǵurlım qıyınlaw esaplanıp, buǵan baylanıslı pikirlew járdemge keledi hám ulıwmalastırıwdı quraydı.
2-3 jaslı balalar málim bir predmetlerdiń ornına olardıń ornın basıwı múmkin dep esaplaǵan basqa zatlardan da paydalanadılar. Mısalı, oyın processinde bala paqaldı qasıq yamasa termometr ornında, aǵashdan jasalǵan krovat yamasa mashina ornında paydalanıwı múmkin. Bir predmetti basqası ornında qóllaw múmkinligin ańǵarıw, bala uchui átirap -álemii biliw,urgaiishidagi áhmiyetli búklem esaplanadı hám ol dáslepki t. kchnshurlarini júzege keltyaradi. Bul jas daǵı balalar endi, uyań-
sek. ınlıq. menen úlkenler aytıp berip atırǵan ertek, waqıya yamasa gúrrińlerdi, shuiingdek suwretde sızıltan zatlardı oyda sawlelendire aladılar. Erteklerdi esitiw processinde bala ertek kaqramonlarini kimga bolıp tabıladı uqsatıwǵa Háreket etedi, geyde bolsa ol ózi ǵárezsiz ertek yamasa gúrrińlerdi to't<, iy alıwı da múmkin. Dáslepki balalıq dáwirinde yad biliw degi tiykarǵı funksiya esaplanıp, ol biliwdiń barlıq kórinislerin rawajlanıwda qatnasadı. Bul dáwirde balanıń yadı jedel rawajlanadı. Balanıń turmıslıq tájiriybelerdi ózlestiriwinde daslep háreketli, zmotsional hám obrazli yad qatnasadı. Buǵan baylanıslı háreketli hám emotsional sotira ústinlik etedi. Yad bul jasda tiykarınan sabırsız boladı. Bul dáwirdegi balalarǵa kóp kitap oqıb beriw nátiyjesinde olar ertek hám qosıq hám gúrrińlerdi eslab qaladılar, lekin bunday eslep qalıw balanıń ulıwma intellektual rawajlaiishidan da, yadınıń individual ózgeshelikinen de dárek bermeydi. Bul dáslepki balalıq dáwirindegi balalardıń barlıǵına tán bolǵan nerv sistemasınıń ulıwma mayısqaqlıǵı nátiyjesi bolıp tabıladı. ózi hám átirap turmısı haqqındaǵı waqıya hám hádiyselerde izbe-izlik bar ekenligi ushın da olardı ele to'diq túrde yadında saqlap qola almaydı.,