|
turmıstan alıng’an printsipke su’yengen h’alda, reformalardı izbe-iz h’a’m
basqıshpa-basqısh a’melge asırıw jolın tan’ladıq».
26
En’ a’h’miyetlisi, biyparwalıq h’a’m biybastaqlıq ta’sirine tu’sip qalmaw
ushın o’tiw da’wirinde ma’mleket bas reformator sıpatında juwapkershilikti
o’z moynına alıwı za’ru’rligin biz o’zimizge anıq belgilep aldıq.
Ma’mleketimizdin’ uzaq h’a’m dawam etetug’ın ma’pleri talap etken
h’allarda h’a’m keskin jag’daylardan shıg’ıw, olar payda etetug’ın mashqalalardı
sheshiw za’ru’r bolg’anda ekonomikada ma’mleket ta’repinen basqarıw usılları
qollandı h’a’m bunday qatnas aqır-aqıbetinde o’zin tolıq aqladı.
Usı orında O’zbekstanda finanslıq-ekonomikalıq, byudjet, bank-kredit
sisteması, sonday-aq ekonomikanın’ real sektorı ka’rxanaları h’a’m tarawlarının’
turaqlı h’a’m de u’zliksiz islewin ta’miyinlew ushın jeterli da’rejede bekkem xorlar
jaratılg’anın h’a’m za’ru’r resurslar bazası bar ekenin aytıp o’tken maqul.
26
Қараңыз: Каримов И. Жер жүзилик финанслық-экономикалық дағдарысы, Өзбекистан шараятында оны
сапластырыўдың жоллары ҳәм илажлары. Т.,2009 6-бет.
37
§3. JA’MİYETTİ REFORMALASTIRIWDIN’ MODELLER
KLASSİFİKATSİYASI.
Bazar ekonomikasına o’tiwdin’ tu’rli modelleri, bazar qatnasıqları
qa’liplesiwinin’ sotsial-ekonomikalıq, tariyxıy, milliy h’a’m xalıq aralıq sharayatı
h’a’r qıylı bolg’anlıg’ı sebepli, og’an o’tiwdin’ milliy yaki aymaqlıq rejeleri de bar
boladı. Bunı biz en’ rawajlang’an, bu’ginge shekem kapitalistlik ma’mleketler dep
qaralınıp kelingen AQSh, Angliya h’a’m Frantsiya ma’mleketleri mısalında
ko’riwimiz mu’mkin. «Reyganomika», «Tetcherizm» h’a’m «Marshall»
rejelerinin’ ma’nisi nede?
27
«Reyganomika» (AQSh) modelinin’ rejeleri h’a’m tiykarg’ı ideyaları– bul
model millettin’ sotsial-ma’deniy h’alatına tiykarlanadı. Ha’r bir shaxstın’
jetiskenligine
h’a’m
joqarı
da’rejedegi
ekonomikalıq
pa’rawanlıg’ına
bag’darlang’an;
«sotsiallıq ten’likke erisiw» wazıypası ulıwma qoyılmaydı; xalıqtın’ aktiv
bo’liminin’ bay bolıwına imkaniyat beredi, isbilermenlikti xoshametleydi.
«Tetcherizm» (Angliya) modelinin’ rejeleri h’a’m tiykarg’ı ideyaları –bul
ekonomikalıq iskerlik erkinligi; jeke mu’lktin’ u’stinligi; keskin ba’sekiles gu’resi;
ekonomikanı ta’rtiplestiriwde ma’mleket rolinin’ u’stin emesligi; bah’anın’ tolıq
liberallasqanlıg’ında ko’rinedi.
«Marshall» (Frantsiya) modelinin’ rejeleri h’a’m tiykarg’ı ideyaları – bul
milliy ekonomikanın’ tiykarg’ı printsiplerin ma’mleket belgileydi, strategiyalıq
rejelestiriw ju’da’ ku’shli jolg’a qoyılg’an; bah’a basqarıladı; konkurentsiya
xoshametlenedi; is h’aqı u’stinen qattı qadag’alaw ornatıladı; salıq sisteması
qadag’alawda boladı. Bul modeller a’sirler dawamında tariyxıy-ta’biyiy protsess
sıpatında a’melge asırılıp, uzaq dawam etken o’zgerisler arqalı qa’liplesken. Bul
ma’mleketlerdin’ ekonomikalıq rawajlanıwının’ tiykarınan qıyınshılıqların g’ana
jen’gen. Usı sebepli olarg’a bizde ju’z berip atırg’an protsessler biygu’na’.
27
Соңғы жылларда реформалар мәмлекетлердиң экономикалық раўажланыўына өзлериниң салмақлы
үлеслерин қосқан мәмлекет басшыларының атлары менен аталып басланды.
38
Sonday-aq, Singapur, Malayziya, Tailand, Qubla Koreya h’a’m basqa
ma’mleketlerdi bizlerge mısal qılıp keltiredi. «Olardan ta’jiriybe alıwdı usınıs
qıladı. Biraq sonı na’zerde tutıw lazım, bul ma’mleketler kambag’al payıtında da
olarda bazar qatnasıqları bar edi. Bazar ekonomikası, jeke mu’lkshilik, adamlarda
o’zinin’ mu’lkine iyelik qılıw sıyaqlı tu’sinikleri h’a’m kapitalistlik islep shıg’arıw
tiykarları bar edi. Bizde bul na’rseler joq edi. Adamlarımız pu’tkilley basqasha
ta’rizde, basqasha isenimler menen jasag’an. Biz da’slep mu’lkshilik ma’selesin
sheshiwimiz, onı an’lawımız, ma’nisin tu’sindiriwimiz kerek edi. Olarda jeke
mu’lkshilik, xojeyinlik tu’siniklerin qa’liplestiriwimiz lazım edi».
28
Basqasha ta’repten, joqarıdag’ı modellerdin’ ko’p ta’repleri basqalar ushın
da’stu’r, u’lgi wazıypasın orınlawı mu’mkin, sebebi bazar ekonomikasının’ nızam-
qag’ıydaları, onın’ tirishen’ligi bul modellerde sınap ko’rilgen.
«Tu’rk jolı» yaki «Turg’ut Ozal modeli»nin’ ma’nisi nede? Tu’rkiya eki
materikte- Evropa h’a’m Aziyada jaylasqan ma’mleket bolıp, onın’ maydanı 780,6
kv.km, xalqının’ sanı 57 mln. Ol jerdegi jeti territoriya h’a’m 73 oblast bar.
Tu’rkiya ma’mleketi 1923 jılda Mustafa Kamal Ataturk basshılıg’ında du’zildi.
Tu’rkiyanın’ bazar ekonomikasına o’tiwi basqıshpa-basqısh bolgan.
Basqıshlardı to’mendegishe ajıratıw mu’mkin: 1923-1950 jıllar; 1950-1970 jıllar;
1970-1980 jıllar; 1980 h’a’m keyingi jıllar. Bazar ekonomikasının’ birinshi
basqıshında Ataturk basshılıg’ında bir qatar progressiv burjuaziyalıq-
demokratiyalıq reformalar o’tkizildi. Solardan:
-ko’p ukladlı, aralas ekonomikanı menshiklestiriw jolı menen emes, ba’lki
satıp alıw jolı menen a’melge asırıldı;
-Ataturk ta’repinen tiykarlang’an «liberal ekonomikada» ma’mlekettin’
aralasıwı ku’sheyttirildi;
-1923-jılda birinshi bes jıllıq rejesi qabıl qılındı;
-ta’lim sistemasın tu’pten jaqsılaw boyınsha is-ilajlar ko’rildi;
Bazar ekonomikasının’ ekinshi basqıshınan baslap:
28
Қараңыз: Ё.Абдуллаев. Бозор иқтисодиѐти асослари. Т., 1997.й.126-бет.
39
-erkin konkurentsiyanı ken’eyttiriwge; resurslardı bo’listiriwde bah’a
mexanizmin qollaw h’a’m onda ja’h’a’n bazarındag’ı bah’alardı qollaw;
ekonomikag’a ma’mlekettin’ aralasıwın sheklew; ma’mleket sektorının’ milliy
da’ramadtag’ı u’lesin kemeyttiriwge itibar berildi.
Bu’gingi ku’nde Tu’rkiya el awzına tu’sken ma’mleket. Ha’zir bizdi onın’
1980 jıldan keyingi da’wiri qızıqtırmaqta. Ma’mleket turmısındag’ı bul jıl ko’p
ta’repten Prezident Turg’ut Ozal atı menen baylanıslı. Ozal bag’darlamasında: -
jeke isbilermenlikke ken’ jol qoyıw; -import siyasatınan eksport siyasatına o’tiw; -
erikn ekonomikalıq aymaqlardı jaratıw, olardı rawajlandırıw jolı menen ashıq
bazar ekonomikasına o’tiw; -tu’rk lirası qa’dir-qımbatın ko’teriw; -salıq sisteması
h’a’m kredit siyasatın jetilistiriw; -shet el investitsiyasına ken’ jol ashıp beriw; -
Shıg’ıs h’a’m Batıs ma’mleketleri menen o’z-ara ekonomikalıq qatnasıqlardı ken’
jolg’a qoyıw sıyaqlı aktual ma’seleler o’zinin’ sa’wleleniwin tapqan edi.
Do'stlaringiz bilan baham: |
