O’zbekstan respublikasi joqari ha’m orta arnawli biLİm miNİstrliGİ

Ne ushın «Yapon a’jayıbatı»nı u’yreniwdi usınıs qıladı? Amerikanı kapital 
h’a’m kapitalistler, Yaponiyanı miynet h’a’m miynetkeshler ma’mleketi dep 
ataydı. Bul biykarg’a emes. Sebebi, bul ma’mleketler bu’gingi ku’nde du’nyanın’ 
en’ rawajlang’an, ekinshi h’a’m u’shinshi orınlarda turg’an ma’mleketler bolıp 
esaplanadı. Jer sharı qurg’aqlıq bo’liminin’ tek g’ana 0,3 protsentin (372,2 mın’ 
kv.km) xalqının’ 2,5 protsenti (123,5 mln adam) dı quraytug’ın Yaponiya du’nya 
o’nimlerinin’ 14 protsentin jetkizip berip atır. Tabiyiy resursları bolmag’an 
ma’mleket avtomobil h’a’m mototsikller, keme h’a’m robotlar, videomagnitofon 
h’a’m televizorlar, fotoapparat h’a’m saatlar islep shıg’arıwda du’nyada birinshi 
orındı iyelep turıptı. Jalpı ishki o’niminin’ xalıqtın’ jan basına bo’listiriliwi 
boyınsha tek g’ana AQSh dan arqada.Xalqının’ turmıs da’rejesi h’a’wes qılsa 
arzıydı. Uzaq o’mir ko’riwde h’a’m yaponiyalıqlar birinshi orında turadı. Xosh, 
bunday pa’rawanlıq, ekonomikalıq rawajlanıwdın’ sebebi nede? Yaponiya qanday 
qılıp bunday joqarı rawajlanıw shoqqısına eristi? 
Ekinshi ja’h’a’n urısı tamam bolıwı menen Yaponiyada «Dodj jolı» atı menen 
atalg’an ekonomikalıq reformanı a’melge asırıwg’a kirisildi. Bul reforma aldında 
to’mendegi aktual wazıypalar turadı: -monopoliyag’a shek qoyıw; -a’skeriylesken 

---

40 
islep shıg’arıwdı konversiyalaw; -jerdi diyqanlarg’a tarqatıp beriw; -ma’mleket 
ta’repinen barlıq obligatsiyalardı xalıqtan satıp alıw; -bank kreditlerin qısqarttırıw; 
-xalıqtın’ amanat kassalarındag’ı pullardı muzlatıp qoyıw; -zıyan ko’rip islep 
atırg’an ka’rxanalardı jabıw; -sotsiallıq turmıstı demokratiyalastırıw h’.t.b. 
Bul reformalar Yaponiya sotsial rawajlanıwının’ o’zine sa’ykes da’stu’riy 
printsiplerin dıqqatqa alg’an h’alda basqıshpa-basqısh a’melge asırıp basladı. 
Yaponiyada jumısshı ku’shi bazarı o’zinin’ qa’siyetine iye. Ol jerde xızmetshiler 
bir o’mirge jallanadı. Bul bolsa keleshekke isenimdi qa’liplestiredi. Yapon 
jumısshıları pensiyag’a shıqqang’a shekem jumıs penen ta’miynleniw kepiline iye. 
Biraq bir jumıs ornınan ekinshi jumıs ornına ko’shiw, a’sirese, ma’rtebe, lawazım 
tekshelerine ko’teriliw imkaniyatı ju’da’ h’a’m sheklengen. 
«Yaponiyada kapitalist jumısshını emes, ba’lki jumısshı kapitalist-menenjerni 
jallaydı. Bul jerde basshı jumısshı menen ten’be-ten’. Yaponiya jumısshıları 
ka’rxana ma’plerin o’zinin’ shaxsıy ma’pinen ustin qoyadı. Miynet resurslarının’ 
bo’listiriliwi jumıs beriwshiler menen ka’siplik awqamlarının’ ma’sla’h’a’tleri 
tiykarında a’melge asırıladı. Yapon ekonomikasın basqarıw sistemasındag’ı 
a’jayıbatının’ biri a’ne usı»
29
. 
Yaponiya korporatsiyaları tek g’ana o’zinin’ paydaların maksimallastırıwg’a, 
sonın’ menen birge, o’zinin’ bazarın rawajlandırıwg’a, qol astında islep 
atırg’anlardın’ pa’rawanlıg’ın asırıwg’a ko’birek dıqqat qaratadı. Na’tiyjede bar 
texnologiya h’a’m qattı ta’rtipke iye bolg’an ja’ma’a’t ja’rdeminde ba’sekiles 
o’nimlerdi kem jumsap ko’birek islep shıg’arıwg’a h’a’m kemirek bah’ag’a 
satıwg’a erisedi. 
İs h’aqısın asırıp barıwdı kepillegen firmalar o’zinin’ jumısshıların jan’alıqqa 
umtılıwg’a, na’tiyjeli miynet qılıwg’a shaqıradı. Yapon a’jayıbatının’ tiykarg’ı 
deregi miynetsu’ygishlik bolıp esaplanadı. İslep shıg’arıwda h’esh qanday dem 
alıslar joq. Jumıs ornınan ketip qalıw, jaramsız o’nimlerdi islep shıg’arıw olardın’ 
oyına da kelmeydi. Jumısshılar bir jılda 2140 saat isleydi. Bul AQSh jumısshıları 
29
Қараңыз: Ё.Абдуллаев. Бозор иқтисодиѐти асослари. Т., 1997.й.133-бет. 

---

41 
isleytug’ın jumıs saatınan 290 saatqa, Germaniya h’a’m Frantsiya jumısshıları 
isleytug’ın saatlardan bolsa 640 saatqa ko’p. 
Yaponiyada ko’birek azıq-awqat h’a’m elektrotexnika o’nimlerin islep 
shıg’arıwg’a, sonday-aq infrastrukturasın rawajlandırıwg’a u’stinlik beredi. Yapon 
ta’jiriybesi- ja’rdem en’ da’slep texnologiya ta’repinen, son’ bolsa basqarıw 
sistemasın jetilistiriw tarawında bolıwın maqul ekenligin da’liylleydi. 
Xosh, 
O’zbekistanda bazar qatnasıqların rawajlandırıwda «Yapon 
a’jayıbatı»nın’ qaysı bir ta’replerin alıw orınlı. Bulardın’ qatarına to’mendegilerdi 
kiritiw mu’mkin: 
-qattı intizam, joqarı da’rejedegi miynet o’nimdarlıg’ı; 
-innovatsiyag’a, jan’alıqqa umtılıw; 
-ja’miyettin’, ka’rxana ma’plerin shaxsıy ma’pten u’stin qoyıw; 
-joqarı isbilermenlik, erisilgen na’tiyje menen qanaatlanıp qalmaslıq; 
-ba’sekiles o’nimdi islep shıg’arıwdı o’zimnin’ parızım dep biliw, ishki h’a’m 
sırtqı bazardı ajıratpawshılıq; 
-5(bes) «S»g’a qattılıq penen a’mel qılıw, yag’nıy: 
-Seyri- birlesiw. 
-Seyton- pa’klik. 
-Seyso- tazalıq. 
-Seykets- a’dep-ikramlılıq. 
-Sitsuks- intizam, ta’rtip. 
-ilimiy - a’meliy jumıslar h’a’m jan’alıqlardı sıylıqlaw; 
-makroekonomikalıq ko’lemde «optimal biznes» rejesin islep shıg’ıw; 
-h’a’r ayda du’ziletug’ın buxgalteriya esabı; 
-«tovar yaki xızmettin’ o’zi-o’zi ushın so’ylesin» uranı; 
- Yaponiya xalqının’ miynetsu’ygishligi. Ol jerde miynet dem alısı mu’ddeti 
tiykarınan bir h’a’pteden aspaslıg’ına qaramastan, jumısshılar dem alıwg’a 
asıqpaydı. 

---

42 
-Yapon jumısshılarına jaslıqtan baslap bir firmag’a tiyisliligi ushın maqtanısh 
etiw sezimi sin’diriledi.Sol sebepli, olar o’zlerinin’ firmalarının’ ataq-abırayı ushın 
bilim h’a’m talantların ayamaydı. 
-h’a’zirden keleshegin jaratıp atırg’an firmalardın’ ju’da’ ko’pligi (Panasonik) 
-ma’mlekettin’ intelektual potentsialın ma’mlekettin’ birinshi baylıg’ı dep 
qaraydı. 
Yaponiyada isbilermenlerge ken’ jol ashıp berilgen. Olardın’ bay bolıp ketiwi 
qattı qadag’alaw astına alınbaydı. Yaponiya o’z xalqının’ ruwxıylıq da’rejesinin’ 
joqarılıg’ına, milliy ma’plerin shaxsıy ma’plerden u’stin dep biliwlerine, xalıqtın’ 
ma’mleket pa’rawanlıg’ı ushın qa’legen waqıtta h’a’r qanday mobilizatsiyalarg’a 
tayar turıwına qattı isenedi.