Озбекстан Республикасы Жокары хам орта арнаулы талим министрлиги Қаракалпак Мамлекетлик Университети

3. Turizm ekonomikasınıń zamanagóy máseleleri
Turizm ekonomikasınıń eń zárúrli zamanagóy máselelerinen biri bul turizm salasın turaqlı rawajlanıw principlerıge ótiwi bolıp, oǵan globallasıw hám jámiyeti informaciyalastırıw sharayatında zárúrligi anıq kórinip turıptı1.
Ámeliyat sonı kórsetedi, operativ payda alıw maqsetinde turizmning qadaǵalawsız ósiwi kóbinese unamsız aqıbetlerge alıp keledi, sebebi bul átirap -ortalıqqa, jergilikli jámáátke zálel etkazadi hám turizmning islewi hám tabıslı rawajlanıwı tiykarın buzadı.
Turizmni turaqlı rawajlandırıw kontseptsiyası boyınsha dúnya kólemindegi tartıslar 90-jıllarda hádiysege aylandı. Biraq, turaqlı turizmdi rawajlandırıw kontseptsiyası, shubhasız, ulıwma turaqlı rawajlanıw kontseptsiyasınan kelip shıǵadı. Turaqlı rawajlanıw kontseptsiyası kóp qırlı, kóp qırlı hám uǵımsız. Sonday etip, turaqlı rawajlanıw insan qarar qabıllawda ádetde kórip shıǵıs hám basqarıwdı joybarlaw zárúr ekenligin názerde tutatuǵın uzaq múddetli kelesheklerdi esapqa aladı.
Texnologiyalıq oylap tabılǵanlar, xalıq sanınıń ósiwi, social hám ekonomikalıq ózgerisler islep shıǵarıw hám urbanizatsiyani kóbeyiwine alıp keldi. Bul, óz gezeginde, qısqa waqıt ishinde islep shıǵarıwdı maksimal dárejege kóteriw qálewine tásir etdi. Bul rawajlanıw jolı anıq túrde kóplegen máselelerge alıp keldi. Sanaatlastırıw ekonomikanı hám jámiyeti hám de átirap -ortalıqtı ózgertirdi. Eger bul process basqarilmasa, átirap ortalıqtı joq etiw múmkin degen túsinik bar edi. Biraq, 60 -70-jıllardıń baslarına shekem. XX asirde sheksiz resurslar yamasa paydalanılǵan resurslarınıń jeterlishe úlken potencialı, átirap -ortalıq tárepinen usınıs etiletuǵın kóplegen jeńilliklerdiń uzınnan uzaqlıǵı ideyası húkimranlıq etdi. Bul ústin turatuǵın jónelis - bul múmkin bolǵan maksimal muǵdardaǵı ekonomikalıq ósiw edi, hátte sap matematikalıq kózqarastan da ertami-kechmi toqtap qalıwı kerek jáne bul eń qolaysız aqıbetlerge alıp keledi.
tek 70-jıllarda. XX ásir, dúnyada ekologiyalıq mashqalalardi keskin túrde keskinlestirgende, ekonomikalıq pán aldında ekologiyalıq hám ekonomikalıq rawajlanıwdıń zamanagóy tendentsiyaların ańǵarıw hám rawajlanıwdıń principial jańa kontseptsiyaların islep shıǵıw wazıypası turardı.
1970-jıllardıń basınan berli.jaǵday keskin ózgerdi: rawajlanıp atırǵan mámleketlerde global resurs hám sheki onim mashqalasınıń keskinlesiwi, ekologiyalıq jaǵdaydıń jamanlashuvi hám demografik "jarılıw" aldınǵı ideyalardı biykarlaw etdi. belgili amerikalıq ilimpazlar Dennis hám Donella Meadows 1972 jılda ótkerilgen " Ósiwdiń shegaraları" izertlewinde... Olar kompyuter simulyatsiyasi arqalı pataslanıw hám resurslardan paydalanıw birdey bolıp qalsa, ekonomikalıq ósiw insaniyat keleshegine qanday tásir etiwi múmkinligin kórsetip beriwdi.

Biraq, ósiw tendentsiyaların bıykarlaw hám turaqlı uzaq múddetli ekonomikalıq hám ekologiyalıq turaqlılıqqa erisiw múmkin. Global teń salmaqlılıq jaǵdayı hár bir insannıń tiykarǵı materiallıq mútajliklerin qandırıwǵa múmkinshilik beretuǵın hám hár bir kisige jeke múmkinshiliklerin ámelge asıriw ushın teń múmkinshilikler beretuǵın dárejede ornatılıwı múmkin.

Daslep turaqlı rawajlanıw kontseptsiyası haqqında sóz júrgizilgen hújjet 1980 jılda Pútkil dunya tábiyaattı qorǵaw birlespesi tárepinen baspa etilgen Jáhán átirap -ortalıq strategiyası bolıp tabıladı. Pútkil dunya tábiyaattı qorǵaw birlespesi turaqlı rawajlanıw ushın tómendegi formulanı usınıs etdi: «Turaqlı rawajlanıw - bul rawajlanıw, resursların zıyan etkazmasdan hám tükenmeden júz bolatuǵın process, bul rawajlanıwdı múmkinshilik beredi. Buǵan, ádetde, resursların basqarıw, usınıń menen olar isletilineip atırǵan tezlikte jańalanıwı múmkin yamasa aste jańalanatuǵın resurslardan tez jańalanatuǵın dereklerge ótiw arqalı eriwiladi. Bul jantasıw járdeminde resurslardan keleshek hám házirgi áwladlar da paydalanıwları múmkin »1.
Keyinirek 1984 jılda Birlesken Milletler Shólkeminiń Bas assambleyası (BMT) BMT ushın esabat tayarlawı kerek bolǵan átirap -ortalıq hám rawajlanıw boyınsha xalıq aralıq komissiya dúziwge qarar etdi. 1987 jılda átirap -ortalıq hám rawajlanıw boyınsha Pútkil dunya komissiyası Norvegiyalıq shıpaker G. X. Bruntland basshılıǵında " Biziń ulıwma keleshegimiz" lekciyasın baspa etdi. Dúnya xalqınıń eń jarlı 20 procenti dúnya ekonomikası óniminiń 2 procentinen kamiga iyelik etedi, eń bay 20 procenti bolsa ónimdiń 75 procentine iyelik etedi. Rawajlanǵan mámleketlerde jasawshı dúnya xalqınıń 26% qayta tiklenbeytuǵın resurslarınıń 80-86% hám azıq-túlik ónimleriniń 34-53% tutınıw etedi. Bul insaniyat ushın najot retinde turaqlı rawajlanıw strategiyası haqqında gápirdi.
1992 jılda Rio-Janeyroda bolıp ótken BMT konferenciyasında 179 mámleket basshıları " 21-kún tártibi" dep atalǵan turaqlı rawajlanıw boyınsha háreketler rejesin tastıyıqladilar. Ol ekologiyalıq jaǵdaydıń tez jamanlashuvi hám planeta daǵı barlıq turmıstıń ólimine alıp keliwi múmkin bolǵan 21-asirde júz beriwi múmkin bolǵan global páleket prognozı menen baylanıslı halda qabıllandı. Insaniyat adamlardıń ósip baratırǵan mútajlikleri hám biosferanıń olardı támiyinley almasligi ortasındaǵı barǵan sayın qarama-qarsılıqǵa dus kelip atır. Nátiyjede, ekonomikalıq ósiw xarakterin tupten ózgertiw zárúrshiligi tán alındı hám dúnyanıń barlıq mámleketleri ámel etiwi kerek bolǵan turaqlı rawajlanıw kontseptsiyası daǵaza etildi.
Konferenciyanıń juwmaqlawshı hújjetleri zamanagóy ekonomikalıq, resurs, social -demografik hám ekologiyalıq jaǵdaydıń tiykarǵı qaǵıydaların belgilep berdi hám jáhán ekonomikasın turaqlı rawajlanıw strategiyasına ótiwdiń tiykarǵı qaǵıydaların qáliplestirdi2.
" Kún tártibi 21" turizm bólek tema retinde kiritilmegen, biraq onıń átirap -ortalıqtı qorǵaw, materiallıq hám tábiy miyraslardı saqlawǵa tásiri hám turaqlı rawajlanıw ushın túrli shólkemlerdiń umtılıw-háreketlerin birlestiriwge tásiri 1995 jılda islep shıǵilıwı hám qabıl etiliwi ushın sebep boldı. Pútkil dunya sayaxatshılıq shólkemi (UNWTO), Pútkil dunya sayaxatshılıq hám sayaxatshılıq keńesi (WTTC) hám Jer keńesi tárepinen "Sayaxat hám turizm tarawı ushın kún tártibi 21".
Kóplegen sayaxatshılıq oraylarınıń belgililigi kóbinese átirap -ortalıq tazalıǵı hám jergilikli mádeniyat ayriqsha qásiyetlerine tiykarlanadı. Sol sebepli, turaqlı rawajlanıwdıń tiykarǵı principlerıge ámel etken haldaǵana, turistik oraylar turizmni rawajlandırıwda tabısqa úmitleniwleri múmkin. Bul principlerge tómendegiler kiredi.
1. Átirap -ortalıq turaqlılıǵın rawajlanıwdıń muwapıqlıǵın támiyinleydi
tiykarǵı ekologiyalıq processlerdi, biologiyalıq túrme-túrlıqtı hám biologiyalıq resursların saqlaw.
2. Social hám materiallıq turaqlılıq rawajlanıwdıń materiallıq qádiriyatlar hám dástúrlerdi hám de jergilikli ayriqshalıqtı saqlaw menen sáykes keliwin támiyinleydi

3. Ekonomikalıq turaqlılıq rawajlanıwdıń ekonomikalıq natiyjeliligin hám saylanǵan resursların basqarıw usılı keleshek áwladlarǵa olardan paydalanıw múmkinshiligin jaratatuǵın jaǵdaynı támiyinleydi.

Turizmde turaqlı rawajlanıw principleriniń tán alınıwı tómendegilerdi ańlatadı.

1. Ekologiyalıq turaqlılıq principine muwapıq : resursların tejeytuǵın texnologiyalardı engiziw, turizm salasındaǵı kárxanalardıń ekonomikalıq iskerligin abadanlastiriw; ruxsat etilgen rekreatsion júklerdi hám tábiy komplekslerdiń antropogen tásirge shıdamlılıǵın esapqa alǵan halda sayaxatshılar aǵımın rekreatsiya zonaları boylap qayta bólistiriw ushın sharayat jaratıw ; tábiyaattı basqarıw mádeniyatın asırıw, kem ushraytuǵın tábiy komplekslerdi saqlaw hám qayta tiklew maqsetinde xalıqtıń keń qatlamlarına ekologiyalıq tálim hám tárbiya sistemasın shólkemlestiriw.
2. Social turaqlılıq principine muwapıq: turaqlı turizm rawajlanıwı jergilikli xalıqqa ǵamxorlıq qılıwdı hám baratuǵın jayında turaqlı social hám materiallıq ortalıqtı saqlawdı názerde tutadı. Miynet sharayatların jaqsılaw, mártebe múmkinshiliklerin keńeytiw, bilimlerdi jetilistiriw hám bilimlerdi jetilistiriw múmkinshiliklerin usınıw arqalı turizmda bántliktiń ózine tartatuǵınliǵin asırıw zárúr; turistik xızmetler barlıq puqaralar, sonday-aq kem aqsha tolıqnatuǵın hám xalıqtıń social hálsiz gruppaları ushın ámeldegi bolıwı kerek. Social turizm talaptıń máwsimiyligini kemeytiwge járdem beredi hám jıl dawamında turaqlı jumıs menen támiyinlenedi. Turar jay binalardı, awqatlanıw kárxanaların, ko'ngil ashıw, transport infratuzilmasini proektlestiriw hám qurıwda múmkinshiligi barınsha mayıplardıń qásiyetleri hám mútajliklerin inabatqa alıw kerek.
3. Ekonomikalıq nátiyjelililik principine muwapıq:
turaqlı turizmdi rawajlandırıw - bul innovciyalıq resurs tejeytuǵın texnologiyalar hám materiallardı engiziw, energiya hám suw tutınıwın kemeytiw hám de shıǵındılar muǵdarın kemeytiw arqalı ǵárejetlerdi kemeytiw arqalı turistik resurslardan paydalanıw natiyjeliligin asırıwdı ańlatadı ;
turistik ónimdiń sapası hám básekige shıdamlılıǵın asırıw. Turistik iskerlikti ámelge asırıwda jańa, ekologiyalıq taza texnologiyalardan paydalanıw jáhán turizm bazarındaǵı básekiniń zárúrli dáliline aylanıwı múmkin;
anıq máwsimiylikni kemeytiw, turistik máwsimdi uzaytırıw, turistik aǵıslardı waqıt hám mákan boyınsha jáne de nátiyjeli bólistiriw maqsetinde turistik aǵıslardı basqarıw tekǵana ekologiyalıq, bálki ekonomikalıq kózqarastan da paydalı bolıp tabıladı;
turizm xızmetlerin hám ónimlerin sertifikatlaw hám markalawdı jetilistiriw boyınsha túrli ilajlardı islep shıǵıw hám qóllaw.