Озбекстан Республикасы Жокары хам орта арнаулы талим министрлиги Қаракалпак Мамлекетлик Университети

Forma: 7. Turizm ónimleriniń tiykarǵı sortları

Turistik ónim milliy, mámleket shegaraları sheńberinde ámelge asırilatuǵın yamasa bir yamasa bir qatar shet el mámleketlerde, yaǵnıy sayaxatshınıń ornıqlı jasaw jayı shegaralarınan sırtda ámelge asırilatuǵın xalıq aralıq bolıwı múmkin.

Turizmning ekonomikalıq áhmiyeti, yaǵnıy finanslıq nátiyjeleri jergilikli byudjetlerde hám mámleket byudjetinde sawlelenedi. Bunnan tısqarı, turizm da qosımsha aqshalar aǵımına, da mámleket (region) byudjetinen shıǵıp ketiwine úles qosıwı múmkin.
2. 2. Turizm bazarı infrastrukturasi
Infrastruktura termini (latınsha infra - tómende, astında hám structura - dúzılıw, jaylasıw, apparat) joqarı funktsional sistemaǵa salıstırǵanda tómen dárejedegi ierarxik dárejedegi ob'ektlerdi ańlatadı. Infrastruktura- bul xalıq xojalıǵınıń shólkemlestirilgen tárepten ajıratılǵan bólindileriniń ierarxik túrde islengen kompleksi bolıp, onıń tiykarǵı maqseti jańa materiallıq hám materiallıq ónimlerdi islep shıǵarıw emes, bálki materiallıq óndiristiń tiykarǵı tarmaqları hám óndirislik emes tarawı iskerligin támiyinlew hám támiyinlew bolıp tabıladı.
Infrastruktura túrli kriteryalarǵa kóre klassifikaciyalaw múmkin.
1. Funktsional maqseti boyınsha islep shıǵarıw óndirislik emes (social hám institutsional) Infrastruktura ajralıp turadı. Sanaat Infrastruktura xizmet kórsetiw tarawları kompleksin, sonday-aq finans sistemasın óz ishine aladı.
Óndiris shıǵarıwdan tısqarı social Infrastruktura adamlardıń mútajliklerin qandiradigan jáne onıń islep shıǵarıw bolmaǵan xızmetlerge bolǵan mútajliklerin qandırıw arqalı xalıqtıń kóbeyiwi hám turmısı ushın materiallıq, xojalıq, materiallıq, social sharayatlar jaratılıwın támiyinleytuǵın tarmaqlardı óz ishine aladı. Buǵan turaq-jay kommunal xızmetlerin, xojalıq xizmet kórsetiw, xalıq ushın transport hám baylanıs, den sawlıqtı saqlaw, dene tárbiyası, sport, usaqlap satıw sawda, ulıwma awqatlanıw, tálim sisteması, mádeniyat mákemeleri hám basqalar kiredi. Social Infrastruktura rawajlandırıw kórsetkishlerine, mısalı, ómir kóriw dawam etiw waqti, pensiyaxo'rlarnin úlesi, ortasha aylıq kiredi. Dáramat, ortasha aylıq mıynet haqı, tiykarǵı azıq-túlik ónimleri kompleksiniń ma`nisi, jasaw dárejesi hám basqalar.
Óndirislik emes Infrastruktura, sonıń menen birge, bólek strukturalıq bólim retinde ajıratıp turatuǵın ekologiyalıq Infrastruktura da óz ishine alıwı kerek. Bul ekologiyanıń insaniyat turmısındaǵı ornı hám áhmiyeti barǵan sayın artıp baratırǵanı menen baylanıslı. Ekologiyalıq Infrastruktura ekologiyalıq qawipsizlikti támiyinlew hám saqlaw, átirap -ortalıqqa unamsız antropogen tásir menen baylanıslı abaylardı minimallastırıw hám aldın alıw ushın mólsherlengen. Ekologiyalıq Infrastruktura tábiy ortalıqtı qorǵaw, kóbeytiw hám jaqsılaw ushın mólsherlengen mákemeler, ob'ektlerdiń strukturalarınan ibarat. Buǵan átirap -ortalıq qawipsizligi xızmetlerin, meteorologik, seysmik hám basqalardı óz ishine alǵan qánigelestirilgen stanciyalar hám laboratoriyalar kiredi, bólek jay injenerlik imaratları: kanallar, bógetler, bógetler, tazalaw mexanizmleri. Imaratlar, suwǵarıw sistemaları hám basqalar. Turizm infratuzilmasini analiz qılıwda ekologiyalıq infratuzilma bólek áhmiyetke iye, sebebi turizmnin kóp túrleri ol yamasa bul dárejede tábiy resurslar menen baylanıslı. Bunnan tısqarı, tiykarǵı infratuzilmasi tábiy ortalıq bolǵan ekologiyalıq turizm aktiv rawajlanıp atır. O’ndirislik emes institutsional infratuzilmasi pútkil jámiyet dárejesinde ilimiy, basqarıw, huqıqtı qorǵaw, qorǵaw xarakterindegi social paydalı óndirislik emes xızmetlerin kórsetiwdi óz ishine aladı.
Institutsional tiykarda bazar infratuzilmasi, mámleket tárepinen qollap -quwatlanatuǵın infratuzilma hám basqalar ajralıp turadı.
Bazar infratuzilmasi - bul shólkemler sisteması arqalı finanslıq hám informaciya aǵısları menen tıǵız baylanıslı bolǵan tovarlardı satıwshınan qarıydarǵa nátiyjeli dinamikalıq háreketi ushın ulıwma shárt-shárayatlardı támiyinleytuǵın shólkemlestirilgen-ekonomikalıq sistema bazar institutları.
Turizm bazarı Infrastruktura tómendegi funktsiyalardı atqaradı: tavar aylanbasın tártipke saladı, tezlestiredi, dinamikasın támiyinleydi, bazar terbelislerine uyqas túrde bazar munasábetleri sub'ektlerin ózi sazlaydı;

• 
  Tovarlardı qarıydar hám satıwshınıń, sonıń menen birge, basqa hám basqa adamlardıń pul kapitalı iyeleri (kredit bank mákemeleri hám basqa finans kompaniyaları ) menen munasábetlerin támiyinleydi;
  
• 
  Shártnamalar sisteması arqalı isbilermenlik munasábetleriniń shólkemlestirilgen-huqıqıy qáliplesiwin jaratadı;
  
• 
  Mámleket tárepinen tártipke salıw hám uyushgan tavar aylanıwın qollap-quwatlaw funktsiyasın atqarılıwın támiyinleydi;
  
• 
  Tavar hám finanslıq aǵıslar háreketi ústinen huqıqıy qadaǵalawdı ámelge asıradı ;
  
• 
  Bazar Infrastruktura institutları: informaciya - analitik, innovciyalıq, marketing hám basqa oraylar, reklama agentlikleri, auditorlik hám konsalting firmaları, investitsiya kompaniyaları hám basqalar járdeminde informaciya, marketing, innovatsiya, konsalting, auditorlik hám basqa xızmetlerdi usınıs etedi.
  

Institutsional infrastrukturanin elementleri:

• 
  Salıq sisteması hám salıq shólkemleri;
  

Kredit sisteması hám kommerciya bankleri;

• 
  Bajıxana sisteması ;
  
• 
  Tavar, sheki onim, fond hám valyuta birjaları ;
  
• 
  Auktsionlar, yarmarkalar hám shólkemlestirilgen retseptsiz dáldalshılıqtıń basqa formaları;
  
• 
  Qamsızlandırıw sisteması hám mámleket hám mámleketlik emes qamsızlandırıw kompaniyaları ;
  

Reklama, informaciya agentlikleri, kommerciya kórgezbe komplekslerin hám ǵalaba xabar quralları;

• 
  Sawda palatalari; isbilermen dóńgeleklerdiń basqa jámiyetlik hám qálegen jámiyetlik birlespeleri;
  

Konsalting (konsalting) hám auditorlik kompaniyaları;
- Isbilermenlik iskerligin xoshametlewge qaratılǵan jámiyetlik hám mámleket jámiyetlik fondlari;
- Erkin isbilermenliktiń arnawlı zonaları.
2. Háreketler kólemi boyınsha Infrastruktura birnin neshe dárejeleri ámeldegi:
Mega-dárejeli - xalıq aralıq Infrastruktura;

• 
  Ibratlı dáreje - bólek Infrastruktura
  

qabıl etilgen mámleket;

• 
  Meso-dáreje - bólek regiondıń Infrastruktura (barar jay)
  

yamasa sanaat ;
Mikro dáreje - individual kárxana dárejesinde. Bul dáreje
infratuzilma ob'ektlerdi basqarıw sheńberinde tekseriledi.
3. Kórsetilayotgan xızmet túrine qaray tómendegi infrastruktura zilma túrleri ajratıladı:
Transport infrastrukturasi duzilmesi;
Turar jay binalardıń Infrastrukturasi
Informaciya infrastrukturasi tuzilmasi;

• 
  Innovciyalıq infrastrukturasi hám basqalar.
  

Transport infrastrukturasi júklerdiń háreketleniwin támiyinleydi

• 
  islep shıǵarıwdı aqılǵa say hám nátiyjeli shólkemlestiriw ushın jolawshılar aǵımı. Buǵan transport qurallarınıń da ózi (samolyotlar, poezdlar, kemeler, avtotransport quralları hám basqalar), sonıń menen birge olardan paydalanıw ushın zárúr bolǵan imaratlar hám úskeneler (temir jollar hám avtomobil jollıq, stanciyalar, portlar hám basqalar) kiredi.
  

Turar jay infrastrukturasi jámáátlik hám jalǵız tártip degi turar jaylardı óz ishine aladı.
Informaciya infrastrukturasi - bul mámleket informaciya mákanınıń islewi hám rawajlanıwın támiyinleytuǵın shólkemlestirilgen strukturalar sisteması hám informaciya menen óz-ara baylanıslar quralları.
Informaciya maydanı -bankler hám maǵlıwmatlar bazaları, olarǵa xizmet kórsetiw hám olardan paydalanıw texnologiyaları, ulıwma principler tiykarında isleytuǵın hám shólkemler hám puqaralardıń óz-ara baylanısların támiyinleytuǵın informaciya telekommunikatsiya sistemaları kompleksi; hám olardıń informaciya mútajliklerin qandırıw. Informaciya mákanınıń tiykarǵı strukturalıq bólimleri tómendegiler bolıp tabıladı: informaciya resursları, informaciyanıń óz-ara tásiri quralları hám informaciya infratuzilmasi.
Informaciya resursı biznesti júrgiziw ushın zárúr bolǵan ob'ektiv hám waqıtında maǵlıwmattı, sonday-aq bazarlar, klientler, talap, usınıs hám basqalar tuwrısındaǵı maǵlıwmatlardı usınıs etedi. Tolıq isenimli maǵlıwmatlardıń bar ekenligi hár qanday biznesti ámelge asırıw ushın zárúrli shárt esaplanadı.
Informacion-kommunikaciya resursınan ónimli paydalanıwǵa ılayıq bolǵan kárxanalar bazar basshıları bolıp, ózleri ushın jedel rawajlanıwdı támiyinleydiler. Zamanagóy informaciya texnologiyaların aktiv túrde ámeldegi etetuǵın hám isletetuǵın kárxanalar, óz gezeginde, olardıń rawajlanıwın xoshametlentiredi. M. Kastells bul óz-ara baylanıslılıqtı informacion-global ekonomika rawajlanıwındaǵı kümülatif halqa dep atadi.
Informaciya ortalıǵınıń rawajlanıwı zamanagóy ekonomikanıń qáliplestiriwshi faktorına aylanıp atır. Postindustrial mámleketlerdiń rawajlanıw ortalıǵı bolǵan texnologiyalıq ortalıq dárejesi óz ishine informaciya texnologiyaların aladı. Informacion-kommunikaciya texnologiyalarınıń házirgi rawajlanıw dárejesi qashannan berli biznesti shólkemlestiriwdiń barlıq iskerlik tarawılarına sezilerli tásir kórsetiwge ılayıq. Atap aytqanda, Internet texnologiyaları járdeminde Jerdiń qálegen jayında jaylasqan ob'ektlerdi real waqıt rejiminde basqarıw múmkinshiligi payda boldı. Bul tupten jańa túrdegi shólkemler jaratılıwma múmkinshilik beredi - keń tarqalǵan tarmaq strukturaları, virtual firmalar hám hk. Bul biznesti rawajlandırıw ushın úlken múmkinshiliklerdi óz ishine alǵan informacion-kommunikaciya infratuzilmasi.
Innovciyalıq infratuzilma - bul innovciyalıq iskerlikke xızmet etiwshi hám ámelge asırılıwın támiyinleytuǵın óz-ara baylanıslı strukturalar kompleksi. Bul túrdegi infratuzilma jaratıw ushın júdá zárúrli bolıp tabıladı. Biznestiń básekige shıdamlı artiqmashliǵin saqlap qalıw.
Innovciyalıq infratuzilma shólkemlestirilgen dárejelerde parıq etedi:
- Mikro dárejede (tiykarǵı strukturalıq buwın dárejesi - kárxanalar, korporatsiyalar hám basqalar), innovciyalıq oraylar, innovciyalıq biznes inkubatorlari, ilimiy kooperativlar, VTK hám hk.);
- Mezo dárejesinde (region, jónelis dárejesi) buǵan texnoparklar, ilimiy-innovciyalıq oraylar, innovciyalıq regionlıq fondlar, arnawlı ilimiy hám isbilermenlik potencialına iye arnawlı zonalar hám basqalar kiredi;
Ibratlı dárejede (mámleket dárejesinde) buǵan federal izertlew orayları, ilimiy qalalar, innovciyalıq bankler, ekspert shólkemleri, texnopolislar hám basqalar kiredi.
21-asirde innovciyalıq resurs báseki gúresinde sheshiwshi dereklerden birine aylanadı. Eger dástúriy báseki túri ǵárejetler etakchiligiga tiykarlanǵan bolsa, ol jaǵdayda eń nátiyjeli báseki túri ónimge monopol iyelik qılıw, texnologiyalıq, shólkemlestirilgen, resurs hám basqa jańalıqlarǵa tiykarlanǵan (nátiyjeli monopoliya). Bul túrdegi jarıs házirshe sheshiwshi áhmiyetke iye.
4. Ekonomikalıq iskerlik tarawına kóre, isbilermenlik, bank, kommerciya iskerligi hám basqalar infrastrukturasi ajralıp turadı.
Isbilermenlik infrastrukturasi - bul makro, mezo hám mikroekonomika dárejesinde isbilermenlik procesi ushın xızmet kórsetetuǵın bul infratuzilma elementleriniń texnikalıq, texnologiyalıq, shólkemlestirilgen, ekonomikalıq jáne social óz-ara baylanıslılıǵı kompleksin quraytuǵın, isbilermenlik túrin tákirar óndiristiń ulıwma shártleri sisteması.
Isbilermenlik process retinde tákirar óndiristiń ayriqsha túri - bazar principlerıge tiykarlanǵan isbilermenlik tákirar islep shıǵarıw bolıp tabıladı. Bul sonıń menen birge, isbilermenlik infratuzilmasining ózgeshelikin belgileydi, ol da bazar ózgeshelikine iye boladı, yaǵnıy bazar infratuzilmasiga aylanadı. Sonday eken, infratuzilma kompleksi elementleri ortasındaǵı tiykarǵı baylanısıwlar bazar principlerıge tiykarlanadı.
Isbilermenliktiń tiykarǵı qásiyetlerine innovatsiya hám táwekelshilik kiredi, bul bolsa isbilermenlik infratuzilmasi funktsiyalarında sawlelenedi.
Biznes infratuzilmasining tiykarǵı funktsiyalarına tómendegiler kiredi:

• 
  Isbilermenlik iskerligi natiyjeliligi ushın ulıwma shárt-shárayatlardı támiyinlew;
  
• 
  Isbilermenliktiń innovciyalıq hám qáwipli strukturalıq bólimleri ushın ulıwma sharayatlar jaratıw, sonday-aq, tuwrıdan-tuwrı isbilermenlikke xızmet etiwshi arnawlı innovciyalıq hám qáwipli infratuzilma tómen sistemaların jaratıw;
  

Sistemanı qáliplestiriw funktsiyası, yaǵnıy infratuzilma hám biznes elementleriniń sistemalı óz-ara tásiri ushın sharayat jaratıw;
Biznes strukturalarıniń turaqlı básekige shıdamlılıǵı ushın qolay ortalıqtı saqlaw.
Biznes infratuzilmasi aldında isbilermenlik iskerligi processinde júzege keletuǵın anıq xaterlerdi, sonday-aq bazar, siyasiy, shólkemlestirilgen hám basqalardı minimallastırıw wazıypası turıptı.
5. Xızmet kórsetetuǵın sanaatına qaray infratuzilma sanaat menen ajralıp turadı: awıl xojalıǵı infratuzilmasi, sanaat, qurılıs hám basqalar.
Sonı atap ótiw kerek, milliy ekonomikalıq kompleks degi turizmning ózi infratuzilma tarawına, atap aytqanda, social hám materiallıq infrastrukturaga tiyisli. Bul adamdıń dem alıw, ko'ngil ashıw hám taǵı basqalarǵa bolǵan zárúriyatın támiyinleydi. Biraq, usınıń menen birge, ekonomikalıq iskerlik túri retinde turizm onı qollap -quwatlaytuǵın tiyisli infrastrukturasiz ámeldegi bo'lalmaydi.