Озбекстан Республикасы Жокары хам орта арнаулы талим министрлиги Қаракалпак Мамлекетлик Университети

2. 4. Turizmda mámleketlerdiń básekilesligi
Báseki - turizm bazarınıń tiykarǵı institutlarınan biri jáne onıń nátiyjeli islewi ushın eń zárúrli shárt.
Básekileslik kontseptsiyası izertlewshilerdiń tárepinen hár túrlı jollar menen belgilenedi.
Porter básekige shıdamlılıqtı ónim, xızmet, bazar munasábetleri sub'ekti bazarda sol sıyaqlı tavar, xızmet hám básekiles bazar munasábetleriniń sub'ektleri menen bir qatarda payda bolıw ózgeshelikin belgileydi.
NZ Safiullin, LN Safiullin básekige shıdamlılıqtı - bul bazar munasábetleri sistemasındaǵı básekine shıdam bere alıw qábiletinde kórsetilgen, olardıń ekonomikalıq iskerliginiń maqul túsetuǵınlıǵı hám rentabelligini salıstırıwlaw menen baylanıslı bolǵan islep shıǵarıw munasábetleri sisteması elementleri ortasındaǵı munasábetler dep tariyplaydi. Keń mániste ekonomikalıq tarawǵa salıstırǵanda básekige shıdamlılıq ekonomikalıq báseki sub'ekti ushın artıqmashılıqlardı jaratatuǵın ayrıqshalıqlarǵa iyelik qılıwdı ańlatadı jáne bul ayrıqshalıqlar básekiniń túrli sub'ektleri - ónimler túrleri, kárxanalar (óndiriwshiler), tarmaqlar, hám aqır-aqıbetde, mámleketler.
R. A. Fatxutdinov ob'ekttiń múlkin básekige shıdamlı dep esaplaydı, bazarda uqsas ob'ektler menen salıstırǵanda ayriqsha mútajlikti real yamasa potentsial qandırıw dárejesi menen xarakterlenedi.
A. A. Voronov, M. Gelvanovskiy, V. Jukovskaya, I. Trofimova, Yu. Yeleneva hám basqalar ekonomika daǵı básekige shıdamlılıqtıń kóp basqıshlı qásiyetlerin aytıp otediler. Turizmda básekige shıdamlılıq quramalı kóp dárejeli túsinik.
Turizm tarawı básekige shıdamlı jónelis bolıwı ushın tekǵana turizm sanaatınıń bólek kárxanaları básekiles bolıwı, bálki turizm sanaatınıń rawajlanıw dárejesi de teń salmaqlı bolıwı kerek. Bul sonı ańlatadıki, turistik sanaattıń mikro, mezo hám makro dárejelerinde sinergetik effekt payda bolıwı kerek, yaǵnıy turizm sanaatınıń jańa sistemalı qásiyetleri qáliplesiwi kerek. Atap aytqanda, turizm ushın sinergetik tásir turistik sanaattıń bir neshe kárxanaları, mısalı, turoperator, aviakompaniya hám mıymanxana tárepinen birge jaratılatuǵın turistik ónimlerdiń qáliplesiwinde kórinetuǵın boladı. Eger jónelis ózine tartatuǵındor sayaxatshılıq resurslarına hám zárúr turar jay ımaratlarına iye bolsa, lekin turistlarni jetkizip beriwdiń joqarı sapalı quralları bolmasa, jollar joq bolsa, ol jaǵdayda bunday mánzil básekiles bolmaydı hám etarli sayaxatshılıq aǵımın támiyinlew múmkinshiliksiz boladı.
Makro dárejedegi turizmnin básekige shıdamlılıǵın bahalaw milliy turizmni belgili bir mámleket dárejesinde turistik jónelis (makro-mánzil) retinde, mezo-dárejedegi, regionlıq jónelistiń (mezo) básekige shıdamlılıǵın bahalawdı názerde tutadı.-destination), mikro dárejede, turizm salasındaǵı kárxananıń yamasa turistik ónimdiń básekige shıdamlılıǵın bahalaw.
Turizmda básekige shıdamlılıqtı ierarxik dárejede bahalaw túrli maqsetlerge xizmet etiwi múmkin. Salıstırmalı kórsetkish retinde ol bahalanatuǵın sub'ekttiń xalıq aralıq, milliy yamasa jergilikli turizm bazarında jaylasıwın anıqlawǵa múmkinshilik beredi. Alınǵan shamalıq maǵlıwmatlardan mámlekette turizmni rawajlandırıwdıń strategiyalıq jobaları, baǵdarı, turistik kárxanalardı hám turistik ónimlerdi rawajlandırıwdıń uzaq múddetli jobaların islep shıǵıwda paydalanıw múmkin. Potentsial básekige shıdamlılıqtı bahalaw investitsiya máselelerin sheshiwde paydalı bolıwı múmkin.
Makro dárejede (mámleket dárejesinde) ulıwma básekige shıdamlılıqtı bahalaw teoriyası aktual bolıp qaldı hám sońǵı 35-40 jıl ishinde islep shıǵılǵan. Makro dárejedegi básekige shıdamlılıq mashqalası J. Saks, A. Xart, S. Koen., M. Porter, RA Fatxutdinov, M. I. Gelvanovskiy hám basqalar sıyaqlı ilimpazlardıń dóretpelerinde úyrenilgen. Hár qıylı jantasıwlar hám kriteryalar belgili ilimiy ádebiyatlar. Mámleketlerdiń básekige shıdamlılıǵın bahalaw. Eń keń tarqalǵan usıllardan biri bul ekonomikanıń básekige shıdamlılıǵı kriteryaın jámiyet rawajlanıwınıń unamlı nátiyjelerine erisiw kózqarasınan aytinadigan jantasıw bolıp tabıladı. J. Saks hám D. Larren, eger mámleket ekonomikalıq institutları hám siyasatı turaqlı hám operativ ekonomikalıq ósiwdi támiyinlasa, ekonomika jáhán kóleminde básekige shıdamlı bolıp tabıladı, dep esaplaydilar1. S. Koen mámlekettiń básekige shıdamlılıǵın mámlekettiń óz puqaralarina real dáramatların saqlap qalıw yamasa kóbeytiw menen birge erkin hám ádalatlı bazarda jáhán bazarları talaplarına juwap beretuǵın tavar hám xızmetlerdi islep shıǵarıw qábiletiniń dárejesi dep biladi.
Mámleketlerdiń básekige shıdamlılıǵın bahalawdıń zamanagóy jantasıwları tiykarınan mámlekettiń básekige shıdamlılıǵı dárejesin anıqlaw ushın isletiletuǵın kórsetkishler sanı hám quramı hám de olardıń salmaq koefficiyentleri menen parıq etedi. Reytingde xarakteristikalardı ólshew kórsetkishlerin tańlaw ózgeriwshen bolıp, ol qollanılǵan metodologiyaga, zárúr maǵlıwmatlardı alıw múmkinshiligine, sonıń menen birge bul maǵlıwmatlardı alıw ushın ǵárejetler dárejesine baylanıslı. Ádetde, jámiyetshilikke belgili bolǵan statistika hám ekspert juwmaqlarınan bólek paydalanıladı. Mısalı, jıllıq reytinglerdi dúziwde Jáhán ekonomikalıq forumı, serik shólkemler menen birge, orınlarda izertlewler júrgizedi, sonday-aq qánigeler hám kompaniya basshıları menen sáwbetler ótkeredi. Básekige shıdamlılıqtı bahalaw ballı yamasa indeksli reyting jantasıwı tárepinen keń qollanılatuǵın salıstırıwiy izertlewlerge tiyisli bolıp tabıladı.
Eń belgilileri IMD (Xalıq aralıq menejmentti rawajlandırıw institutı, Lozanna, Shveytsariya) básekige shıdamlılıq reytingi hám WEF (Jáhán ekonomikalıq forumı) global básekileslik indeksi. Xalıq aralıq básekige shıdamlılıq dárejesin esaplawdıń zamanagóy usıllarınıń stilistik bazası M. Porter tárepinen islep shıǵılǵan bolıp, ol básekige shıdamlı almaz kontseptsiyasın hám básekiles ústemshiliklerdi rawajlandırıw basqıshların jarattı.
Jáhán ekonomikalıq forumı tárepinen qollanılatuǵın metodologiyada básekige shıdamlı ústemshiliklerdiń rawajlanıw basqıshları teoriyası qollanilib, házirgi kúnde eń belgili usıllardan biri esaplanadı. Izertlew Jáhán ekonomikalıq forumı tárepinen serik shólkemler tarmaǵı - básekige shıdamlılıq hám ekonomikalıq rawajlanıwǵa qánigelesken etakchi ilimiy mákemeler hám kompaniyalar tarmaǵı menen birge alıp barılmaqta. Stilistika statistikalıq maǵlıwmatlar tiykarında da, ekspert sorawları tiykarında alınǵan 200 kórsetkishten paydalanǵan halda 12 faktor boyınsha muǵdarlıq bahalawdı názerde tutadı.
Tiykarǵı faktorlar:

• 
  mákemelerdiń sapası;
  
• 
  infratuzilma;
  
• 
  makroekonomikalıq turaqlılıq;
  
• 
  den sawlıqtı saqlaw hám baslanǵısh tálim;
  
• 
  joqarı maǵlıwmat hám kásip-óner tálimi;
  
• 
  tavar hám xızmetler bazarınıń natiyjeliligi;
  
• 
  miynet bazarı natiyjeliligi;
  
• 
  finans bazarınıń rawajlanıwı ;
  
• 
  texnologiyalıq dáreje;
  
• 
  ishki bazar kólemi;
  
• 
  kompaniyalardıń básekilesligi;
  
• 
  Innovciyalıq potencial.
  

Dúnya boylap sayaxatshılıq hám sayaxatshılıq shólkemi (WTTC) tárepinen ámelge asırilatuǵın mámleketlerdiń turizm salasınıń básekige shıdamlılıǵın bahalaw eń belgili bolıp tabıladı. Jáhán ekonomikalıq forumı (WEF) sheńberinde daǵaza etilgen hár jılı ótkeriletuǵın Sayaxatlar hám sayaxatshılıq básekige shıdamlılıǵı tuwrısındaǵı esabatda sayaxatshılıq salasınıń rawajlanıw hám investitsiyalar ushın ózine tartatuǵındorligiga tásir etiwshi faktorlar esapqa alınǵan Sayaxat hám Turizmning básekige shıdamlılıq indeksi (TTCI) uyreniledi. Bul TTCI kórsetkishi ush A, B hám S tómengi indekslerinen ibarat.
Sub-indeksler tómendegishe:
A) normativlik-huqıqıy baza:
—- nızamshılıq normalari,
—- átirap -ortalıqtı qorǵaw (ekologiyalıq turaqlılıq),
—- qawipsizlik hám qawipsizlik,
—- medicina (sog'liq) hám gigiena,
—- sayaxat hám turizm salasınıń ústinligi;

Forma: 15. TTCI básekilesligi indeksiniń dúzilisi

B) biznes ortalıǵı hám infratuzilmasi:
—- hawa transportı infratuzilmasi, —— qurǵaqlıq transportı infratuzilmasi, —— turizm infratuzilmasi,
—— informacion-kommunikaciya infratuzilmasi; —- turizm salasındaǵı baxalardıń básekige shıdamlılıǵı,
C) insan, tábiy hám materiallıq baylıqlar : —— insan resursları, —— sırtqı sayaxatshılarǵa munasábet, —— tábiy resurslar,-- materiallıq baylıqlar,-- ıqlım ózgeriwi.
Sayaxat hám turizm salasındaǵı básekige shıdamlılıq indeksi (TTCI) global shólkemler, sonday-aq Xalıq aralıq hawa transportı assotsiatsiyasi (IATA), Xalıq aralıq tábiyaattı qorǵaw birlespesi (IUCN), Pútkil dunya turizm shólkemi (UNWTO) izertlewleri statistikalıq maǵlıwmatlarınan paydalanǵan halda dúziledi. Jáhán sayaxatshılıq hám sayaxatshılıq keńesleri (WTTC) hám joqarı menejerlerdiń soraw nátiyjeleri. Reytingde qatnasqan hár bir mámlekette turistik sektordıń rawajlanıw dárejesin arnawlı úyreniw eki usıl járdeminde ámelge asıriladı. Birinshisi, turizm hám oǵan baylanıslı barlıq tarawlar boyınsha ashıq statistikalıq maǵlıwmatlardan paydalanıwǵa tiykarlanǵan, atap aytqanda, sayaxatlar ǵárejetleri strukturalıq bólimleri (aviachipta, mıymanxanalar bólmeleri, port hám aeroport salıqları baxası ) esapqa alınadı, YuNESKO tárepinen qáwipsizlik etiletuǵın estelikler esapqa alınadı hám basqalar. Ekinshi metodologiyaga ekonomikanıń barlıq tarmaqları iri kompaniyaları basshılarınıń turizm segmentine munasábeti tuwrısında sorawnama kiredi. Bul maǵlıwmatlarǵa tıykarlanıp, mámleketler turistik sanaatınıń básekige shıdamlılıǵınıń pútin reytingi dúziledi.
Turizmda básekige shıdamlılıqtı ierarxik dárejede bahalaw túrli maqsetlerge xizmet etiwi múmkin. Salıstırmalı kórsetkish retinde ol bahalanatuǵın sub'ekttiń xalıq aralıq, milliy yamasa jergilikli turizm bazarında jaylasıwın anıqlawǵa múmkinshilik beredi. Alınǵan shamalıq maǵlıwmatlardan mámlekette turizmni rawajlandırıwdıń strategiyalıq jobaları, baǵdarı, turistik kárxanalardı hám turistik ónimlerdi rawajlandırıwdıń uzaq múddetli jobaların islep shıǵıwda paydalanıw múmkin. Potentsial básekige shıdamlılıqtı bahalaw investitsiya máselelerin sheshiwde paydalı bolıwı múmkin. Turistik dárejedegi básekige shıdamlılıqtı ierarxik dárejede bahalaw salıstırmalı kórsetkish bolıp, bahalanatuǵın turizm tómen sistemasınıń xalıq aralıq, milliy yamasa jergilikli turistik bazarda jaylasıwın anıqlawǵa múmkinshilik beredi hám usınıń menen tikkeley bolmaǵan onıń iskerligi natiyjeliligin bahalaydı.
2-bap ushın qadaǵalaw sorawları hám tapsırmaları
Turistik bazar túsinigin beriń.
Turizm bazarınıń tiykarǵı qatnasıwshıların nomlang hám xarakteristikalang.
Turistik bazardıń rawajlanıwına qanday faktorlar tásir etedi?
Turizm bazarı infrastrukturasi túsinigin beriń.
Tájiriybe ekonomikası ne?
Turizmning tikkeley hám tikkeley bolmaǵan ekonomikalıq tásiri ortasındaǵı farqni túsintiriń.
Sayaxatshılıq jasalma joldas esapları (TSA) sistemasınıń mánisi ne?
TSA dıń funktsional qásiyetlerin aytıp beriń.
Ne ushın turizmning tikkeley bolmaǵan ekonomikalıq tásiri tuwrıdan-tuwrı tásirinen kóre keńlew hám natiyjelilew?
Multiplikator effekti ne? Bul turizmda ózin qanday kórinetuǵın etedi?
Turistik iskerliginiń multiplikator tásirin bahalaw ushın qanday kórsetkishler qollanıladı?
Zamanagóy xalıq aralıq ámeliyatda qollanılatuǵın turistik multiplikatorning ush tiykarǵı túrine xarakteristika beriń.
Turistik region ushın dáramat multiplikatori formulasın keltiriń. Statistikalıq saytlardan alınǵan maǵlıwmatlardan paydalanıp, kishi turistik region ushın dáramat multiplikatorini esaplań (region ǵárezsiz túrde saylanadı).
Turizmda ekonomikalıq nátiyjelililikti támiyinlew ushın sharayat beriń.
Turizmda mámleketlerdiń básekige shıdamlılıǵı túsinigin beriń.
TTCI básekilesligi indeksiniń dúzilisi qanday?
Rossiyanıń turizm salasındaǵı básekilesligi xarakteristikaın beriń.