Озбекстан Республикасы Жокары хам орта арнаулы талим министрлиги Қаракалпак Мамлекетлик Университети

3. Turizmda multiplikator effekti
Sayaxatshınıń barlıq mútajliklerin qandırıw ushın tiykarǵı (transport, turar jay, awqatlanıw jayında awqatlanıw), arnawlı, sayaxat maqseti (turizm túri) dıń ayriqsha qásiyetlerinen kelip shıǵıs mútajliklerdi qandırıwǵa qaratılǵan xızmetlerdiń keń sheńberi qáliplestiredi. Turistledin barlıq túrme-túrlikdagi mútajliklerin qandırıw úlken áhmiyetke iye bolǵan jańa iskerlik túrleriniń payda bolıwı ushın tıykar bolıp tabıladı.
Ekonomikalıq munasábetlerdi tákirar islep shıǵarıw ushın tiykar retinde. Turizmnin ekonomikaǵa tásiri quramalı hám kóp qırlı, sol sebepli ekonomikada onı tuwrıdan-tuwrı hám tikkeley bolmaǵan dep ajıratıw dástúrı qáliplesti.
Turizmnin tuwrıdan-tuwrı ekonomikalıq tásiri salıqlar, jalpı ónimdi qáliplestiriw arqalı túrli dárejedegi byudjetlerdiń dáramat bóleginde sawlelenedi, sonıń menen birge bul iskerlik salasındaǵı jumıs orınların sanına tásir etedi. Turizmnin ekonomikaǵa tuwrıdan-tuwrı tásiri kórsetkishleri ámeldegi milliy schyotlarda belgilengenler etiledi. Turistik dáramatlardı ulıwma finanslıq aǵımnan ajıratıw ushın Turizmning jasalma joldas esapları (TSA) sisteması BMT Statistika komissiyası tárepinen islep shıǵılǵan hám usınıs etilgen. Bul sistemanıń ózgesheligi turizm salasındaǵı ulıwma ekonomikalıq iskerlik nátiyjesin ólshew qábileti bolıp tabıladı. Bul esapbetlerden paydalanıw tekǵana tuwrıdan-tuwrı turizm tutınıwın esapqa alıwǵa, bálki basqa barlıq islep shıǵarıw iskerliginen de shıǵıp ketiwge múmkinshilik beredi. Turizm birinshi ekonomikalıq iskerlik bolıp, onıń milliy ekonomikası daǵı rolin jáhán jasalma joldas esap nomerleri járdeminde ólshew múmkin edi.

Milliy jalpı ishki ónimge turizmning úlesi;

Basqa tarawlarǵa salıstırǵanda milliy ekonomikaǵa qosqan úlesi boyınsha turizmning ornı;
Jumıs jayları sanı;
Turizmga qarjılar dárejesi hám salıqlar hám bojlardan alınatuǵın dáramat;
Turistik tutınıw;
Turizmning balansqa tásiri;
Turistik miynet resurslariniń qásiyetleri.
Turizmnin belgili bir mámlekette ekonomikalıq iskerlikte tutqan ornı tuwrısında túsiniklerdi jetilistiriw
Turizmni rawajlandırıw siyasatı hám miynet bazarın maslastırıw ushın ámeliy quraldı usınıw. Túrli tarawlar daǵı ekonomikalıq iskerlik qatnasıwshılarınıń turistik iskerligi tarawına tartıw kólemin kórsetip beriw, nátiyjeleri ol yamasa bul dárejede turistik talaptı qandiradigan tavar hám xızmetler islep shıǵarıw menen baylanıslı.
Turizmnin tikkeley bolmaǵan tásiri tuwrıdan-tuwrı tásirine qaraǵanda keńlew hám natiyjelilew degen pikir bar. Óytkeni turizm menen tikkeley bolmaǵan baylanıslı bolǵan iskerlik tarawların xoshametlew bolıp tabıladı. Barlıq turistik ǵárejetler - bul turistik iskerlik salasındaǵı qatnasıwshılardıń tavar hám xızmetler kórsetetuǵın dáramatları. Turist qansha waqıt qalıw jayında tursa, onıń ǵárejetleri muǵdarı sonsha kóp boladı, turizmning tikkeley bolmaǵan (multiplikativ) tásiri sonshalıq joqarı boladı.
Turizmning region ekonomikasına tikkeley bolmaǵan úlesi "multiplikator effekti" yamasa "multiplikator" dep ataladı.
Multiplikator effekti - bul turizmning milliy ekonomikaǵa ulıwma (tuwrıdan-tuwrı hám tikkeley bolmaǵan) tásiri ideyasın sáwlelendiriwshi túsinik. Zamanagóy ilim multiplikator effektin esapqa alıwdıń ámeliy quralı - turistik multiplikatorni jaratılıwma múmkinshilik beredi, bul turizmning turdosh tarmaqlarǵa tásiri koefficiyentiniń ma`nisi esaplanadı.
Turizm multiplikatori tiykarǵı ekonomikalıq kórsetkishlerden birewiniń ózgeriwi, aytaylik, islep shıǵarıw (bántlik, dáramat) dıń turistik ǵárejetler ózgeriwine qatnası retinde aytılıwı múmkin. Multiplikatornin tariypi Caseian analizine tiykarlanǵan. Bul jańa finanslıq investitsiyalardıń turistik ónim strukturalıq bólimleri hám turistik iskerlik túrleriniń ósiwine qatnası.

				Таблица 2