O'zbekstan Respublikasi jog'ari ham orta arnawli bilimlendiruw ministrligi Qaraqalpaqsatan Respublikasi jog'ari ham orta arnawli bilimlendiruw ministrligi Berdaq

O'zbekstan Respublikasi jog'ari ham orta arnawli bilimlendiruw ministrligi
Qaraqalpaqsatan Respublikasi jog'ari ham orta arnawli bilimlendiruw ministrligi
Berdaq atindagi Qaraqalpaq Mamlekettik Universetetinin' "Dene madeniyati" fakulteti 2-basqish talabasi
Nazarbaev Dastannin'

KURS JUMISI

Tapsirg'an: D.Nazarbaev
Qabillag'an: B.Ilyasov

No'kis-2022

Tema:Fudbolshilardi tayarlaw metodikasi
1. Kirisiw
2. Futbolchlarni tayarlaw stilistikası
3. Shıdamlılıqtı tárbiyalaw qásiyetleri
4. Juwmaq
5. Ádebiyatlar

Kirisuw
Ozbekiston Respublikası birinshi Prezidenti I. A. Karimovtin ǵayratı hám qollab- quvvatlavi nátiyjesinde dene tárbiyası hám sport rawajlandırıw ústin turatuǵın máselelerinen birine aylandı. Xukumattin dene tárbiyası hám sporttı, atap aytqanda futboldı barǵan sayın rawajlantiribbarıwǵa joneltirilgen qarorlari bunıń yerkin dálili bolıp tabıladı. Prezidenttiń ayniksa balalar hám osmirler sportınıń ǵalabalıq túrlerin keń tadbiq etiwge ayrıqsha itibar qaratmaqta, atap aytqanda sol sebepli Ozbekistonda balalar sportın rawajlandırıw jamgarmasini shólkemlestiriw turisidagi Párman shigarildi. Usı Párman tiykarında Ministrler Mekemesiniń «Balalar sportın rawajlandırıw jamgarmasinin iskerligi tuwrisinda» qarar qabul etikdi. Ozbek futbolshilarinin maxoratin asırıw balalar hám osmirler futbolın rawajlandırıw menen bekkem baylanisli bolıp tabıladı. Sol sebepli balalar hám osmirlerdin tayarliq jarayanlari qanshaliq nátiyjeli bolsa, joqarı nátiyjeler ushın gúresler xam sonshalıq kup muvapaqiyat alıp keliwi múmkin. Bul ukuv jallanma ilimiy tadqiqatlar, sonıń menen birge, mámleketimiz qánigeleriniń ilger tájiriybelerin ulıwmalastırıw tiykarında tayerlandi.Onıń maqsadta trenerlerdi jas futbolchilarni tayarlawga tiyisli zamanagóy bilimler hamda ilgar usıllar menen qurollantiriw bolıp tabıladı. Keń faktorlar futbol ustalarına orınbasarlar tayarlaw máselelerin sheshiwge, zaman talaplarınan kelip chigip jandasuwi xamda sol mashq jardeminde sapa jixatdan jańa pogonaga koteriluw imkaniyatın beredi.

Ózbekstan ǵárezsizlikke erisken waqıttan dene tárbiyasınıń social hámzifasi insannning sixat - salamatlıǵın jaqsılawǵa, onıń fizikalıq kámal taptırıwǵa, xar tárepleme rawajlandırıwǵa qaratılǵan.
Respublikamız ǵárezsizlikke eriskennen keyin dene tárbiyası hám sportqa úlken itibar berildi. Sportshılarımız Aziya hám de jáhán kólemindegi jarıslarda jaqsı nátiyjelerge erisip, Ózbekstan bayraǵın joqarı kóteriwip atır. Sporttıń bul dárejege eliriwinde Prezidentimiz I. A. Karimovning úlesi úlken bolıp tabıladı. Dene tárbiyası hám sporttı jáne de rawajlandırıw ushın bir qansha jumıslar ámelge asırıldı. Bulardan «Dene tárbiyası hám sporttı rawajlandırıw tuwrısında»gi sheshimi,
«Saw áwlad ushın» mámleketlik emes programması, «Ózbekstanda balalar sportın rawajlandırıw fondın dúziw tuwrısında»gi pármanı hám basqa bir qatar xukumat qararları sport háreketin rawajlandırıwǵa jol ashıp atır (2, 3, 4,).
Jetkinshekti hár tárepleme: intellektual, etikalıq hám fizikalıq tárepten rawajlanıwda dene tárbiyası tiykarǵı orınlardan birin iyeleydi. Sol sebepli Ózbekstan Respublikasınıń «Dene tárbiyası hám sport tuwrısında»gi nızamında «Mektepge shekem jas daǵı balalar, oqıwshılar, studentler salamatlıǵın asıraw hám bekkemlew, olarda fizikalıq bárkámallıq zárúriyatın qáliplestiriw mektepge shekem tárbiya mákemeleri hám oqıw orınlarınıń tiykarǵı waziypası esaplanadı» dep ataladı (2).
Respublikamızda jaslar futbolın rawajlandırıwǵa qaratılǵan qatar Xukumat Qararları bul sport túrin joqarı dárejege kóteriw ushın barlıq jeńillik, materiallıq-texnikalıq hám huqıqıy múmkinshilikler jaratıp qoyıpdı. El basshısımız tárepinen 2002 jıl 24 oktyabrde qabıl etilgen “Ózbekstan balalar sportın rawajlandırıw fondın dúziw tuwrısında”gi Pármanı hám sol máselege tiyisli bolǵan ministrler Mákemesiniń Sheshimi (30. 10. 2002) de uqıplı jas sportshılar jetiwtirib shıǵarıw máselesine bólek itibar qaratılǵan. Sonday eken, xalqımız izzetlab kiyatırǵan sport Mámleket siyasatınıń ústivor baǵdarı sheńberinden jay alǵan. Sonday bolsada, úlken futbol haqqında anıq sóylew múmkinshiligi házirshe joq. Pikirimizcha, bunıń tiykarǵı sebeplerinen biri, mámleketimizde uqıplı jas futbolchilarni tayarlawǵa ılayıq, óz kásipin ustası bolǵan básekige shıdamlı trenerlar jetkilikli emes. Ǵalabalıq túrde ótkerilip atırǵan futbol shınıǵıwları kóbinese soqır-ko'rona alıp barıladı, ilimiy tárepten tiykarlanmaydi, stilistik talaplarǵa juwap bermeydi. Beriletuǵın fizikalıq hám texnikalıq-taktik shınıǵıwlardıń fiziologikalıq ma`nisi itibarǵa alınbaydı. Kóp jıllıq trenirovka tiykarında sport sheberligin qáliplestiriwde hár túrli jaslı futbolshı balalar gruppalarında sáykeslik hám óz-ara baylanıslılıq ornatilmaydi (2, 4).
Óz-ózinen ekenin aytıw kerek, texnikalıq-taktik hárekettiń natiyjeliligi tek ǵana onı paydalı koefficienti menen belgilenmaydi, bálki sol koefficienti 90 minuta saqlap turıw menen ańlatpalanadı.
Kóplegen jarıs oyınlarında joqarı uqıp menen atqaratuǵın futbolshılar kuzatilib turıladı, lekin mudamı da olar oyındı aqırıǵa shekem joqarı nátiyje kórsete almaydı. Turaqlı uqıp futbolshınıń ulıwma hám arnawlı shıdamkorligiga baylanıslı boladı. Bunday juwmaq futbol boyınsha qánigelerdiń pikirine sáykes keledi.
Futbol menen endigina shuǵıllanıwdı baslaǵan jas balalarda salmaqlar menen baylanıslı shınıǵıwlardı qóllaw paydalı nátiyje bermeydi. Kerisinshe, bunday shınıǵıwlar balalardı tolıqtirib qoyıwı haqıyqatqa jaqın bolıp tabıladı. Kóplegen qánigelerdiń pikirine kóre dáslepki úyretiw basqıshında fizikalıq sapalardı, sonday-aq shıdamkorlik sapasın rawajlantıratuǵın shınıǵıwlardı oyın formasında qóllaw talay nátiyjeli keshedi. Sebebi, bunday shınıǵıwlar balalardı sharshaw jaǵdayınan shalǵıtadı, olardıń emosional hám psixik sezimlerin jedellestiredi, shınıǵıwlar natiyjeliligin asıradı. uqorida belgilengen ilimiy hám stilistik maǵlıwmatlar saylanǵan temanıń aktuallıǵınan bildirgi beredi.
Ózbek futbolchilarining sheberligin asırıw balalar hám óspirimler futbolın rawajlandırıw menen bekkem baylanıslı. Joqarı maman jámáátlerde oyınshılardıń texnikalıq hám taktik tayınlıǵı daǵı kemshiliklerin ońlaw talay qıyın. Sol sebepli balalar hám óspirimlerdiń shınıǵıw processleri qanshellilik nátiyjeli bolsa, joqarı nátiyjeler ushın gúresler de sonshalıq kóp tabıs alıp keliwi múmkin.
Pitkeriw qaniygelik ishda aldımızǵa mektep oqıwshılarına futboldı úyretiw stilistikasi hám salamatlandırıw daǵı áhmiyeti haqqında ámeliy usınıslar beriwdi maqsetin qoydık.
Futbolda maksadga eriwmok ushın úyinde xilma qıylı tárzde kushib turıp kullaniladigan arnawlı priyemlar tuplami futbol texnikasın quraydı. Qánigeler futbol uynash ushın keminde ush áhmiyetli kobiliyatga iye bulishlikni atap ótiwedi. Yaǵnıy bul, jismonan rawajlanǵan, úyin texnikasın iyelegen hám maydanda uzını jaqsı tuta alatuǵın bulishlari kerek (11, 21). Shvesiyalik futbol qánigesi v. Luts (1988) dıń tán alıwısha, futbol texnikasınıń uz shegaraları bar ol xamma zattı xal kilmaydi, lekin usiz xesh bir yutukka erisip bulmaydi. Texnikalıq usıllar bul futbol úyin payda etiw quralı bolıp esaplanadı. Joqarı futbol nátiyjelerine erisiwkup jixatdan futbolshınıń áne sol túrme-túr qurallardı kanchalik tulik biliwse, rakib jámáát úyinchilarni karshilik kzfsayetgan, kupincha charchok artıp baratırǵan sharayatta úyin iskerligindegi túrli xolatlarda olardı kanchalik maxorat menen, nátiyjeli kullanishga boglik (23, 25).
Úyin rawajlanıwınıń júz jıldan artık tariyxı dawamında futbol texnikasında arnawlı bir uzgarishlar buldi. Bul tarakkiyetning tiykarǵı yunalishlari kuyidagilardan ibarat : bastıń sheke kismi hám orkasi menen zarba beriw, tupni baltır menen tuxtatish sıyaqlı norayional usıllardı kullash talay azayıp ketti. Jańa rawajlanǵan texnikaler, oyek júzi menen zarba beriw, tupni san hám kukkrakda tuxtatishlar, aldaw háreketlerinen paydalanıw nátiyjesi asdı. Házirgi futbol daǵı texnikalıq usıllar úyin háreketleri tezligi hám anikligini asırıw ushın kúshdan jetkiliklishe tejab paydalanıw imkaniyatın beretuǵın, biomexanika nuktai názerden makbul háreket sisteması menen xarakterlenedi (26, 27).
Futbol texnikasın uzlashtirib alıw daǵı kiyinchiliklar, aftidan, usınıń menen izoxlanadiki, bunda tupni oyek hám bas menen uynatish zárúrshiligi, bunıń ústine rakib menen kattik alıwısh zárúrshiligi tugiladi.Qánigeler úyin dawamında futbolshı top menen 50 retten 100 retge shekem ushırasıwdı xisoblab chikadilar. Biraq bunnan kiska vakt dawamında (urtacha 2-3 min) tunga iye bulish menen úyin jaǵday daǵı texnikalıq priyemlarni orınlawdı kolemi, hár túrliligi, nátiyjeligi, operativligi, úlken ilmiy tájriybeni talap etedi.
Maydan úyinchisining top iyelew texnikasına kuyidagi gruppa daǵı usıllar kiredi: oyekda beriletuǵın zarbalar (6 usıl ), boshda beriletuǵın zarbalar (2 usıl ), tupni oyekda tuxtatish (6 usıl ), gewde menen tuxtatish (2 usıl ), oyek menen kilinadigan fintlar (4 usıl ), bas menen kilinadigan fintlar (3 usıl ). Úyin waqtında qaysı priyem kancha mikdorda atqarıw etiliwi futbolchilarninguyindagi funksiyalarına boglik. Texnikalıq usıllardı atqarıw etiw sapa bolsa maydan úyinchilarning xammasida joqarı dárejede bulishi kerek (12, 13).Futbol úyinlarda tiykarǵı texnikalıq háreket bul tupga zarba beriw hám tupni uzatıw texnikası bolıp tabıladı. Tupga oyek menen hám gelle menen túrli usıllarda zarba beriledi. Tupga oyek menen zarba beriw oyek kaftining ishinde bolǵanı menen, oyok uchi menen, taban menen atqarıladı.
Oyek maydanınıń urta kismi menen tupni tebiw futbolchilarning dárwazaǵa hám uzok aralıqqa tupni soqqı urıw menen eń kúshli zarba beriw usılı bolıp tabıladı. Bunı atqarılıw texnikası kuyidagicha: muljal hám tupga salıstırǵanda juwırıw bir chizik yunalishda boladı. Oyek hám terbelis háreketi oyek aldı, xamda orka kismi menen atqarıladı. Tayanish tabannan baslanadı. Tupni hám dize bugimini birlestiretuǵın shártli chizik uki tebiw vaktida kat'iy tik xolatida úlken bulish zarbini júdá anik hám kúshli orınlaw imkaniyatın beredi (12, 18). Futbol texnikası rakib menen tikkeley yakama-jalǵız gúresde atqarılatuǵın priyemlar gruppası aldaw háreketlerin quraydı. Fintlar rakib karshiligini jeńiw hám úyin dawam etiriw ushın kulay sharayat jaratıw maksadida isletiledi. Fintlardan paydalanıw hújimde xam, ximoyada xam kup taktik máselelerdi muvaffakiyatli xal etiw imkaniyatın beredi.
Futbol texnikasında aldaw háreketleriniń kuyidagi tiykarǵı priyemlari gúzge taslanadı : kocha turıp aldaw, zarba berip aldaw, tupni tewip aldaw. Bul fintlarni hám olardı túrlerin orınlawdıń xilma qıylı usılları bar (22, 26, 27). Aldaw háreketlerin texnikasın analiz kilganda eki ulıwma bokich ajıratıp kursatiladi. Bulardan biri tayerlov bokichi bulsa, ekinshisi túp niyetiamalga asırıw boskichi bolıp tabıladı. Aldaw háreketlerdi birinshi boskichda rakibda karshilik kursatish ushın juwap reakyiyasi kanday bulishini bnlgilab beredi. Ekinshi boskichda aldaw háreketine juwapan rakib reaksiyasınan keyin futbolshınıń hasıl niyeti ámelge asıriladı.
Úyindagi jaǵday hám taktik muloxazalarga karab variantlar kup bulishi túp niyetti ámelge asırıw boskichga tán ózgeshelik bolıp tabıladı. Fintlarni orınlawda top menen kochib kolish, kelayetgan tupni tepmay sherigine utkazib jiberiw xamda solardıń birgeliktegi túrli variantları kullaniladi.
Háreketleniw texnikası tómendegi usıllar toparın óz ishine aladı : juwırıw, sekrew, toqtap qalıw, búklem. Háreketleniw texnikasınıń klassifikaciyası 1-suwretde kórsetilgen.
Aldaw háreketi birinshi basqıshtıń tezligi kullanilayetgan texnikalıq priyemning tayerlov boskichini tábiy kilib orınlaw ushın zárúr bulgan vaktbilan belgileydi. Ekinshi boskichni orınlaw tezligi bolsa taktik jaǵdayǵa boglik bulib, ádetke maksimumga yakin boladı (26, 27).
Kochib kolish finti. Túrli usıllarda atqarılatuǵın bul texnikalıq tiykarlanǵan. Úyinchi tayerlov boskichida arnawlı bir yunalishda rakibdan kochib kolmokchi ekenin kursatmokchmiday háreket etedi. Rakib xam sol tárepke umtila otirip, bunıń utmokchi bulgan zonasın tusib chikmokchi boladı. Úyinchi túp niyetin ámelge asırıw boskichida demde háreket yunalishini uzgartirib tupni kapustaa-karshi tárepke alıp kochadi. Kochib koladigan aldaw háreketleri kupincha oyeklarini yarım bukib atqarıladı, sebebi bul qal háreket amplitudasi keń bulishi sonday eken rakib talay shette kolishni, sonıń menen birge háreket yunalishini tez uzgartirishni támiyinleydi.
Taktika úyinchilarning raxip ústinen utıwǵa qaratılǵan individual hám kollektiv háreketlerin uyımlastırıwı, yaǵnıy komanda futbolchilarining arnawlı bir planǵa qaray naǵız ózi konkret raxip menen tabıslı, gúres aparıwǵa múmkinshilik beretuǵın birgeliktegi háreketlerin túsiniw kerek (8, 9 ).
Taktikadagi tiykarǵı wazıypa hújim hám ximoya haratlarining maksadga eristira alatuǵın eń qolay qural, usıl hám formaların belgilewden ibarat esaplanadi.
Qanday taktikani tańlaw hár bir bólek halda komanda aldında turǵan wazıypalarǵa, kúshler qatnası hám oyınshılardıń óz-ara gúresiwshi gruppalarına, maydandıń jaǵdayına, ıqlım sharayatı hám taǵı basqalarǵa baylanıslı.
Oyın waqtında kóp retlab hújimnen ximoyaga hám ximoyadan hújimge ótiwden ibarat bolǵanı ushın da, tuwrısıda, hár qaysı kamandaning hújim hám ximoya háreketleri uyushgan bolıwı kerek.
Taktika ushırasıw waqtında pútkil oyın foliyatining tiykarǵı mazmunı esaplanadı. Konkret raxipke qarsı tuwrı saylanǵan gúres taktikasi tabıs qazanwǵa járdem beredi, nadurıs saylanǵan yamasa ushırasıw dawamında asqatmagan taktika bolsa ádetde jeńiliwge alıp keledi (8, 9 ). Raxiplerdi neytrallaw wazıypaların tuwrı hal ete biliw hám xujimda óz múmkinshiliklerinen muvffaqiyatli paydalana alıw ulıwma komandanıń da, onıń bólek úyinchilarining da taktik jetikligin kórsetedi. hújim hám ximoyada hámme futbolchilarning háreketleri jaqsı uyımlastırılǵan hám de, álbette, aktiv bolǵandaǵana kamanda tabısqa erise aladı. Oqıw -trenirovka processinde taktik tayarlıqqa saldamlı itibar berlganda, hár bir oyınshı hám ulıwma komanda háreketlerdiń xilma- qıylı variantların jetilisken iyelegen bolıwı kerek. Trener oyınıń taktik planın qanady etip dúzgen bolmaydıin, bul plan bólek futbolchilarning háreketleri menen amalaga asıriladı. Áne sol sebepli de individual taktik kámalǵa jetkenge eriwmay turıp, komandanıń oyının shıraylı hám qollanbadaǵı sıyaqlı etetuǵın anıq taktik háreketler qılıwdı qıyalǵa da keltirip bolmaydı. Taktika mudamı da zárúrli áhmiyetke iye. Futbol texnikası arsenalining kóbeyiwi, oyınshılar fizikalıq tayınlıǵınıń ósiwi, oyın qaǵıydaları hám de sistemasınıń ózgeriwi, jáne de rawajlanıwlasıp baratırǵan trenirovka sikli oyındı sanalı túrde shólkemlestiriwde ámeliy jobalar, izertlewler, jańalanıwlarǵa keń jol ashıp berdi. Oyın maydanında keshetuǵın strategiyalıq gúres, hújim hám qorǵaw ortasındaǵı alıwıw, jáne de jańa hám qápelimde taktik pikirlerdi, jańalıqlardı júzege keltiredi. Olar, óz gezeginde, texnikalıq, fizikalıq hám psixik tayarlıq, oyın qaǵıydaları hám de sistemasına tásir kórsetedi. Fizikalıq - psixik qábiletler sıyaqlı, texnikalıq hám taktik qábiletler ortasında óz-ara baylanıslılıq, álbette, futbol daǵı jańa izertlewlerge tásir kórsetken hám kórsetip kelip atır (10, 11).
Futbol daǵı basqa taktik faktorlardıń óz-ara bir-birine tásiri, jas futbolchilarning taktik tayınlıǵı kózqarasınan, eń birinshilerden esaplanadı. Oyın daǵı “basqa faktorlar” degende tómendegiler túsiniledi: Kúshi teń komandalar ushırasıwındaǵı jeńiske kóbinese jeńiliske ushıraǵan bolǵanlarda shıdamlılıq kemlik etkeni yamasa fizikalıq hám texnikalıq tayarlıq bos bolǵanı sebep etip kórsetilediler. Biraq futbol oyınındaǵı jeńis kóbinese taktik jobalar gúresi menen belgilenedi. Taktika, eki komandanıń fizikalıq, texnikalıq hám ruwxıy -shıdamlılıqlik tayarlıqtaǵı dárejeleri teń bolǵanda, olardan birewiniń galaba etiwin támiyinlep beretuǵın zárúrli omil bolıp tabıladı. Iri jarıslar daǵı kóplegen mısallar sonnan dárek beredi (18, 19 ).
Ustalıq menen isletilingen taktikagina tabıs keltira aladı. Geyde komandalar hár qanday raxipke qarsı oynaǵanda da birdey taktika isleta berediler. Taktik tárepten bunday jarlılıq, birdeylik uqıptıń ósip barıwına tosqınlıq etedi. hár bir komnada, ásirese joqarı razryadlı komanda túrme-túr taktik planda oynay biliwi kerek, bolmasa ol, ayırım jetiskenlikleri bulishiga qarmay, jarıslarda úlken jeńiske erise almaydı.
Zamanagóy futboldıń rawajlanıw tendentsiyaları joqarı ilmiy tájriybege iye blgan sportshılami tayarlaw natiyjeliligin asırıw ushın ámeldegi múmkinshilikler rezervin izlep tabıw talabın júzege keltiredi. Bul rezervlar (rezerv) tiykarında bir pútkil shólkemlestirilgen máseleler hal etiliwi hám kelesinde mashulotlar procesiniń tuzib shıǵilıwında stilistik principlami rawajlanıw -lashtirish máseleleri qaray shıǵıladı. Jıl dawamında futbolda sport baǵdarı daǵı shınıǵıwlami tuzib shıǵıw sisteması sezilerli dárejede jarıslar kalendar kestesi menen belgilenedi. Jıllıq cikldıń dúzilisi tayarlıq (8-12 háptelik),jarısqa tiyisli (34-36 háptelik) hám ótiw (4-6 háptelik)dáwirlerinen dúziledi.Jıllıq ciklda júklemelaming kólemi jámááttiń qanday ligada oyın kórsetiwine, jarıs dáwirdiń dawam etiw waqtine jáne onıń quramındaǵı oyınlar sanına baylanıslı esaplanadı [23, 31].A. K. Belyakov [6] tárepinen keltirilgen maǵlıwmatlarǵa kóre,tayarlaw dáwiri dawamında shınıǵıwlar júklemeleriniń kólemi 180-240 saat átirapında belgilengen blib, jarıs dáwiri dawamında 380-400 saattı quraydı. Bul kóriniste, jıllıq ciklda tayarlıq dawamında o 'quv-mashg'u-lotlarning kólemi joqarı liga jámáátler ushın 700-750 saattı quraydı.M. A. Godik [13] tárepinen keltirilgen maǵlıwmatlarǵa kóre, turlj qıylı mámleketlerde, hár qıylı ligalarda hám bir ligada hár qıylı jámáátlerde tayarlıq dáwirdiń dawam etiw waqti sezilerli dárejede o'zard parıqlanishlarga iye blishibelgilengenler etiledi (2 hám 3-kesteler).
2-keste\