O'zbekstan Respublikasi jog'ari ham orta arnawli bilimlendiruw ministrligi Qaraqalpaqsatan Respublikasi jog'ari ham orta arnawli bilimlendiruw ministrligi Berdaq

Ayırım mámleketlerde milliy chempionatlarning ótkeriliwi múddetleri

Mamleket	Komandalar sani	1-dawirdin baslanuwi ham tamamlanuwi	2-dawirdin baslanuwi ham tamamlanuwi
Ispayiya	20{38-tur}	31.08-21.12(112 kun)	04.01-23.05(141 kun)
Italiya	18{34 tur}	31.08-21.12(112 kun)	06.01.-16.05 (132 kun)
Germabiya	18{34 tur}	01.08-17.12(139 kun)	31.01-22.05(113 kun)
Fransiya	20{38 tur}	01.08-20.12 (142 kun)	10.01-23.05 (134 kun)
Angliya	20{38tur}	16.08-28.12(135 kun)	10.01-23.05 (130 kun)
Rossiya	16[30tur}	5.03-20.06 (104 kun)	12.07-01.11(111 kun)
Uzbekstan	14{26tur}	05.03.-20.06 (108 kun)	30.07-04.11 (98 kun)

3-keste
Hár qıylı mámleketlerde tayarlıq hám jarıs dáwirleriniń dawam etiw waqti

Mamleket	Chempionattin dawamiyligi	Tayarliqq dawirinin dawamiyligi	Qisqi dem aluw dawirinin dawamiyligi
Ispaniya	253-kun	69-kun	15-kun
Italiya	244-kun	66-kun	14-kun
Germaniya	252-kun	40-kun	44-kun
Fransiya	276-kun	30-kun	20-kun
Angliya	265-kun	62-kun	8-kun
Rossiya	215-kun	107-kun	Jildin 14-taq kunlaeri ham 40-jup kunleri
Uzbekistan	206-kun	76-kun	41-kun

Arnawlı tayarlıq basqıshında ulıwma hám arnawlı fizikalıq, texnikalıq-taktik hám psixologiyalıq tayarlıq wazıypaları sheshiledi. Bul basqıshda arnawlı - tayarlıq shınıǵıwlarınıń úlesi jarıs dáwiri, sonıń menen birge jeke jarıslarǵa tiyisli bahalarǵa jaqınlastırıw tiykarında artadı. Mikrotsikl dawamında birden kem bolmagan qadaǵalaw oyınları ámelge asıriladı, tiykarǵı shınıǵıwlar quralı retinde ólshemleri boyınsha hár qıylı daǵı maydan –shalarda ótkeriluvchi oyın shınıǵıwlarınan paydalanılıp, bunda hár qıylı sandaǵı oyınshılar qatnasadı hám anıq oyın wazıypaların atqarılıwı májburiy esaplanadı. Shınıǵıwlar processinde fizikalıq júklemeler xarakteristikaları, kólemi hám kúshi byicha izbe-izlilikde gezeklesip keliwi talap etilip, bul jaǵday sharshaw hám qayta tikleniw processlerin basqarilishini támiyinleydi. Bir qatar muyaxassislar [1, 3, 4, 17, 28] tárepinen bildirilgen pikirlerge kóre, mikrotsikl dawamında júklemelaming izbe-izligi tiykarın náwbettegi mashulotlar júklemesin aldınǵı orınlanǵan shınıǵıw júklemesi tásiriniń superkompensatsiyalanishi fazasında atqarılıwın belgilep beretuǵın konsepsiyası uyımlastırıwı belgilengenler etiledi. Bul jaǵdayda shınıǵıwlar natiyjeliligi salıstırǵanda joqarı bolıwı gúzetiledi. Eger, qayta jaǵday daǵı júklemeler keshlew ámelge asırılsa, yaǵnıy aldınǵı orınlanǵan júklemelaming qaldırǵan ızları derlik pútkilley joǵalıp ketken jaǵdayda atqarılsa, ol halda shınıǵıwlar natiyjeliligi tómen dárejede bolıwı gúzetiledi.Organizmdiń funksional múmkinshilikleri tolıq jaǵdayda qayta tiklenmegen jaǵdayda ámelge asıriluvchi qayta júklemeler hádden tıs sharshaw hám normaınan artıq shınıǵıw qılıw jaǵdaylarına alıp keliwi múmkin. Júklemeler birinshi hápteden baslap, náwbettegi hápteler dawamında asırıp barılıwı talap etiledi. Kalendar o 'yinlari baslanıwı aldından júklemeler ma`nisi pasaytiriladi. Júklemelaming muǵdarı asırılıwı atqarılıwshı isleming (yugurib o 'tiluvchi aralıq uzınlıǵı, oirlik júklemesi ma`nisin asırıw hám taǵı basqa ) kólemi asırılıwı menen emes, bálki shınıǵıwlar shınıǵıwları quramına dinamikalıq shınıǵıwlami (sekrewler, dárwazaǵa zarba beriw) kirgiziw arqalı ámelgeasırılıwı talap etiledi. Háptelik cikl dawamında qanday da fimksiyalaming qayta tiklenmasligi júklemelami joybarlaw principinen paydalanıladı, bunıń esabına shınıǵıw qılıw dárejesiniń ósiwi támiyinlenedi. Bunda eskertip ótiw kerek, tolıq jaǵdayda qayta tiklenmasa shınıǵıwlami ámelge asırıw hádden tıs sharshaw jaǵdayına alıp keliwi de múmkin. Bul maqsetlerde 2-3 úlken baha daǵı júklemege iye blgan shınıǵıwlar atqarılıwınan keyin keri baǵıt daǵı, pasaytirilgan júklemege iye shınıǵıwlami ámelge asırıw talap etiledi yamasa dem alıw usınıs etiledi,kerisinshe jaǵdayda bolsa shınıǵıw orınlaw dárejesiniń o'stirilishi toqtap qaladı.Ádetde, joqarı ilmiy tájriybege iye bolǵan sportshılami tayarlaw dawamında qısqa múddetli ulıwma tayarlıq basqısh hám salıstırǵanda dawam etiw waqtındaǵı arnawlı - tayarlıq basqıshından paydalanıladı. Ilmiy tájriybesi joqarı bolmaǵan sportshılarda bolsa kerisinshe koefficient degi jaǵday ámel etedi.Tómende tayarlıq dáwirdiń mikrotsikllari dawamında shınıǵıw júklemelerin bólistiriwdiń tahminiy jobası keltirilgen. G. v. Monakov [16] tárepinen keltirilgen usınıslarǵa kóre, mashulot júklemeleriniń bul kóriniste bólistiriliwi birinshi náwbette júrek-qan tamır sisteması hám dem alıw sistemalarınıń rawajlantirilishini belgilep beredi hám bulshıq et sistemalarınıń kúsh hámkúshke tiyisli shıdamlılıǵın rawajlandırıw imkaniyatın beredi. Júrek-qan tamır sisteması hám dem alıw sistemalarınıń rawajlantirilishi boyınsha tayarlıq jumısları dawam etiw waqti 1-1, 5 hápteden aspaydı, kúshke tiyisli múmkinshiliklerdiń rawajlantirilishi ushın belgileniwshi shınıǵıwlar dawamıy-ligi bolsa 5-6 háptege cho'ziladi. Tezlikke tiyisli shıdamlılıqtı rawajlandırıw ushın 1, 5-2 hápte talap etiledi. Avtor tárepinen tastıyıqlanishicha, eger tómendegi ush shártga ámel etilse,bulshıq etlaming jumıs orınlaw qábileti saqlanadı :
- bulshıq etler yyetarlicha dárejede kúshke iye bolsa ;
- bulshıq etlerde mikrotsirkulyatsiya sisteması jaqsı rawajlanǵan
blsa, yaǵnıy onıń strakturasi quramında bulshıq et talshıqlarına qan keliwin támiyinleytuǵın, kp sanda mikroskopik qan tamırları ámeldegi blishi;
- bulshıq etler quramında kp sanda mitoxondriyalar ámeldegi bolıwı.
Bulshıq etler quramında mikrotsirkulyatsiyanı rawajlandırıw hám mitoxondriyalar san muǵdarın asırıwǵa bulshıq etlerdiń shıdamlılıǵı rawajlandırıw menen baylanıslı bolǵan arnawlı shınıǵıwlar arqalı eriwiladi.Sonday eken, ayaqlaming bulshıq etleri tayarlanishi dawamında joqarı keltirip tilgan barlıq úshew shártler tómendegi eki sapa : yaǵnıy,kúsh hám shıdamlılıq menen belgilenedi, yaǵnıy, eger bulshıq etler kúshli hám shıdamlı bolsa, ol halda olar jumıs qábiletine iye esaplanadı. Bul maqsetke erisiw ushın arnawlı qánigelestirilgen hám arnawlı qánigeliklew-tirilmagan shınıǵıwlardan paydalanıladı. Sol o 'rinda birzárúrli jaǵday haqqında eskertip ótiw zárúr esaplanadı, yaǵnıy, futbolda atqarılıwshı bulshıq etlaming tayarlanishiga jóneltiriluvchi shınıǵıwlaming bir bólegi óz xarakteristikalarına kóre parıqlanıwǵa iye esaplanadı. Mısalı, bul kórinistegi shınıǵıwlarǵa trenajyor -larda atqarılıwshı shınıǵıwlar, tereń otırǵan jaǵdayda sekrew shınıǵıwların mısal retinde kórsetip ótiw múmkin. Bul shınıǵıwlar bulshıq etlerge tiyisli shıdamlılıqtı nátiyjeli tárzde rawajlantıradı, biraq anıqlıqtı jaqsılaw imkaniyatın bermeydi, sebebi bul shınıǵıwlar qánigeliklestirilmegen shınıǵıwlardan shólkemlesken. Usınıń menen bir waqıtta top menen menen atqarılıwshı futbolǵa tiyisli bólek shınıǵıwlar bul shınıǵıwlar jumısların tek úlken kólemde atqarǵan jaǵdaydagina anıqlıqtı jaqsılaw imkaniyatın beredi hám óz gezeginde, bunda bulshıq etlerge tiyisli shıdamlılıq rawajlandırıwı belgilengenler etiledi. Bul islerdi tek bulshıq etlerdiń baslanǵısh jaǵday daǵı tayınlıǵınan keyin ámelge asırıw múmkin. Usınıń sebepinen, avtor tárepinen shınıǵıwlami tańlap alıwda tómendegi izbe-izlilikde tuzib shıǵıwdı usınıs etedi, yaǵnıy daslep bulshıq etlaming shıdamlılıǵı rawajlantıratuǵın spetsifik blmagan shınıǵıwlar tańlap alınadı, bul shınıǵıwlarǵa oyın dawamında tiykarǵı júkleme beriledi, keyin bolsa az-azdan bulshıq etlerdiń futbolǵa jaqınlaw -tiriliwin támiyinleytuǵın hám bunda kúshke tiyisli shıdamlıqtı rawajlandırıw imkaniyatın bemvchi shınıǵıwlar nátiyjeni ámelde qollanıw etiledi. 8-kestede arnawlı tayarlıq basqıshında júklemelaming tahminiy bólistiriliwine mısal keltirilgen. Bul cikl dawamında úlken kólem degi júklemeler atqarıladı. Bunda shınıǵıwlardan birinde gruppa yamasa jámáát bolıp taktik háreketlami tako-millashtirish joybarlawtırılsa, basqa bir shınıǵıwda bolsa futbolchilaming fizikalıq múmkinshiliklerin rawajlandırıw wazıypası belgilenedi. Shınıǵıw júklemeleriniń ynaltirilishi joqarıda aytıp tilganidek, futbolshılar organizminiń funksional sistemaları sharshaw hám qayta tikleniw dárejesine baylanıslı jaǵdayda ózgertiliwi múmkin.
Gúmiraolaming ekinshi tipida waqıt dawam etiw waqti 1, 5 saattan 2- 2, 5 saatǵanı uyımlastırıwı belgilenip, bunda júklemeler ma`nisi ortasha boMishi hám oyındıń texnikalıq usılları hám taktikasini jetilistiriwge ynaltirilishi, atap aytqanda standart jaǵdaylardan tabıstı qolǵa kirgiziwdi rganish hám rawajlanıw -lashtirish ámelge asırılıwı belgilenedi. Bul shınıǵıwlami o 'tkazish dawamında o 'yinchilaming jalǵız tártip degi (individual ) qásiyetlerin esapqa alıw hám oyınshınıń tiykarǵı waziypasın orınlawınıń ayriqshalıǵına itibar qaratıw talap etiledi.Avtorlar tárepinen shınıǵıw júklemelerin joybarlawda tómende-ǵalıı esapqa alıw usınıs etiledi:
- eger, júklemeler zgarmagan dárejede qalıwı belgilengenler etilse, ol halda sport nátiyjeleri ertami-kechmi toqtaydı, bul kóriniste organizm bunday júklemelerge iykemlesedi hám óziniń jumıs qábileti asırılıwına salıstırǵanda juwap reaksiyasın kórsetiw ózgeshelikiniń toqtap qalıwı belgilengenler etiledi;
- júklemeler hám shınıǵıwlar ciklı tolqınsimon iymek sızıq krinishiga iye bolıp, salıstırǵanda onsha úlken bolmaǵan bahadan maksimal bahaǵa shekem ózgeriledi.Bir shınıǵıwdan ekinshi shınıǵıwǵa o 'tishda dem alıw aralıǵı (interval ) qayta tikleniw dárejesin ustap turıladı, biraq úzliksiz udayı tákirarlanatuǵınlıqta qayta tiklenmegen jaǵday shınıǵıwlami ámelge asırıwdan da paydalanıladı («zarba xarakteristikaına iye bolǵan shınıǵıwlar»). Bul jaǵdayda, asırılǵan júklemelerdi engib ótiwde sportshı juwmaqlawshı jaǵdayda bul kórinistegi júklemeler atqarılıwınan keyin dem alıw waqıtı dawamında jumıs qábiletiniń kúshli dárejede eliriwin sezim etedi, biraq bunda shınıǵıwlaming bólek komponentlerin jetilistiriwge baǵdarlanǵan shınıǵıwlarǵa pát beriw tısqarı etińmeydi. Arnawlı tayarlıq basqıshı jarıs aldı sikli menen tamamlaniwi talap etiledi.
M. A. Godik [5] tárepinen belgilengenler etiliwishe, bul siklning baslanıwında tómendegi jaǵdaylarǵa anıqlıq kiritiliwi zárúr esaplanadı :
- jámááttiń quramı ;
- jámááttiń oyın kestesi hám hár qıylı raxipler menen oyın alıp barıwda o 'yin sistema variantları.Bul múddet dawamında bazaǵa tiyisli fizikalıq sapalardıń rawajlantirilishi tliq jaǵdayda tamamlanishi kerek hám sonıń menen birge, bul bazaǵa tiyisli sapalardıń arnawlı sapalarǵa transformaciyalanıwı boyınsha isleming úlken bólegi juwmaqlanıwı talap etiledi. Bul siklda júklemelaming dúzilisi birinshi davra júklemeleri tuziiishiga júdá uqsas bolıwı talap etiledi. Shınıǵıwlar shınıǵıwlarınıń kólemi kemeytiriledi hám ulaming quramı bolsa tómendegishe yo'naltirilishi múmkin:
- bazaǵa tiyisli fizikalıq sapalaming arnawlı sapalarǵa transformaciya -lanishining tamamlanishi, bul jaǵdayǵa tiykarınan arnawlı qánigelestirilgen operativ-kúshke tiyisli shınıǵıwlardan paydalanıw esabına eriwiladi;
- oyınoldi kúnlerinde júklemelaming kúshini kemeytiw;
- hár qıylı jas daǵı futbolshılar ushın bul júklemelami indivi-duallashtirish. Jarıs aldı mikrotsikli blajak jarıslar shártsharoitlariga uyqas jaǵdayda, kalendar o 'yinlarini modellestiriwshi kóriniste tuzib shıǵıladı. Bul mashulotlar tikkeley chempionat baslanıwı aldı dáwirinde ámelge asırılıp, dawam etiw waqti 2-3 hápteni quraydı. Bul shınıǵıwlarda anıq belgilengen raxiplerge qarsı tar sheńber degi qánigeliklestiriw tayınlıǵı qaray shıǵıladı, bunda jarıs ushırasıwınıń tkazilish jayı, 'yinning texnikalıq-taktik tárepten ayriqsha qásiyetleri hám itimallıqtaǵı raxiplaming kúshi esapqa alınadı. Bul jaǵdayda futbolchilaming joqarı dárejedegi jumıs qábiletlerin ustap turıw imkaniyatın beretuǵın, qayta tikleniw processlerine dúmpish beretuǵın hár qıylı daǵı qayta tikleniw qurallarından keń kólemde paydalanıladı. Hújimge o 'tish hám qorǵaw háreketlerinde gruppa hám jámáátlik kórinistegi taktik háreketler ústinde islewge bólek dıqqat qoyıw qaratıladı, standart jaǵdaylardan tabısqa erisiw variantların jetilistiriw názerde tutıladı, sonıń menen birge texnikalıq tárepten tayarlıq boyınsha ámeldegi kemshiliklami jónge salıw qılıw ústinde jumıslar dawam ettiriledi. Ayırım jaǵdaylarda háptelik mikrotsikl dawamında nátiyjege erisiw maqsetinde bir mashulot úlken júklemede atqarıladı hám bunda futbolchilarda qayta tikleniw reaksiyalarınıń jalǵız tártip degi ayrıqshalıqlar esapqa alınıwı talap etiledi. Bul mikrotsikl dawamında aqırǵı qadaǵalaw oyınları ótkeriledi. Qadaǵalaw ushırasıwına saylanǵan jámáát chempionatning birinshi túrinde jarıs kalendarına uyqas gezlesiwi itimallıǵı ámeldegi bolǵan raxiplaming arnawlı tayarlıq dárejesi hám o 'yin usıllarına tahminan teńlestirilgen sherikler tańlap alınadı. Bul mikrotsiklda mashulotlar hám qadaǵalaw yinlari chempionat kalendarına uyqas belgilengen rásmiy oyınlar waqıtı boyınsha tkazilishi ámelge asıriladı. Chempionat baslanıwına 2-3 kún qalǵanda shınıǵıw júklemeleri pasaytiriladi. Eger, futbol ámeliyatında sonday jaǵdaylar da gúzetilediki, mısalı K. I. Beskov baslıqlıǵıdaǵı Moskva qalasınıń «Spartak» futbol jámááti o 'tkaziluvchi chempionat aldından talap etilgen dárejedegi funksional tayarlıq dárejesine eriwilmagan bolsada, biraq tikkeley chempionat aldından jámááttiń shınıǵıwlar júklemeleri ma`nisi pasaytirilmagan hám hátte bul jaǵday birinshi oyında mag'Iubiyatga alıp kelgenligi belgilengenler etiledi. Biraq, álbette bul jaǵday bárinen burın belgilengen tártipqoidalardan tısqarı jaǵdaylardan biri retinde esaplanıwı múmkin.10 -kestede jarıs aldı basqıshı mikrotsikli dawamında shınıǵıw júklemeleriniń bólistiriliwi boyınsha úlgili kestemısal jol menende keltirilgen.Sport tájiriybeleri hám ámelge asırılǵan ilimiy izertlewler nátiyjeleri kórsetiwishe, tayarlıq dáwiri mikrotsikllarida júklemelami bólistiriwdiń barlıq jámáátler ushın uyqas keliwshi eń jaqsı variantı joq. Eskertip ótemizki, onıń dúzilisine kóplegen faktorlar tásir kórsetedi.