Өзбекстан республикасы жоқары ҳӘм орта арнаўлы билимлендириў министрлиги бердақ атындағЫ Қарақалпақ МӘмлекетлик университети

Әййемги цивилизация дауириндеги экологиялык машкалалар
Экологиялык шийнелискен жагдайлар тек гана хазирги дауирде жуз берип калмай, экологиялык фактор аййемги маденият хам ерте цивилизация дауириндеде улкен роль ойнады.
Солай етип экологиялык жагдай хазирги заман машкаласы болып калмай, экологиялык фактор аййемги дауир хам ерте цивилизация тагдирине де улкен тасир корсетиуши факторлардын бири болды. Ен алды менен аййемги маденият хам цивилизациянын техникалык дарежеси апат келтириуши табийий процесслер алдында аззи болды. Таулы мая цивилизациясынын кулауына илипанго вулканынын атылыуы болды. Б.э.ш IXасирдеги цунами Перудага Альдас мадениятынын сониуине алып келди.
Климаттын унамсыз тенденциялары Харап цивилизациясынын, туслик турменстаннын намазга мадениятынын сониуине алып келди.
Месопотамиядагы, Инд, Хуанхэ, Япон дарьяларындагы суу басыулар коплеген адамлардын кырылып кетиуине себебкер болды.
Кейин ала адамзаттын табияттан акылга мууапык пайдаланбауы натийжесинде карама карсы байланыс табияттын антропоген тасиринде бузылыуы болды.№арама -карсы байланыс жуз берип табияттын бузылыуы натийжесинде хожалык алып барыу жумыслары зыян коре баслады.
Адамнын табиятка кери ттасири ягный жауызларша тасири Палеолит акырына келип белгили бола баслады. Амвросиевка стоянкасындагы табылган археологиялык казылмада зуврлардын хадден тыскары олтирилгени белгили болды. Кайнозой эрасынын акырынларына келип Жана жерде улкен масштабта катострофикалык кырылыулар жуз берди. Европа хам Арка Америка аййемги адамлардын актив турдеги аншылык харекетлери натийжесинде барлык турдеги ири хаауанлар кырылып кетген деп айта аламз себеби, тасдыклаушы климат хам топографиялык фактлар жок.
Р.Флинт пикиринше Арка Америкадагы ири сут емизиушилер жергиликли табийий жагдайга жаксы бейимлести, олардын адмларлар менен соклыгысыуы кутилмеген жагдайда болып олардын озин коргау реакциясы улыума жок еди, Европада болса хайуанлар аншылардан коркып коргана билетугын корганыу реакциясы булл уакытлары калиплескен еди.Америкада адамнын келиуи менен жок болып кеткен хауанлар ен бахалы хам ансат ауланатугын хайуанлар болды. Ал майда хайуанлар болса улыума зыян кормеди.
Бундай экологиялык жагдайлар хамме территорияларда жуз берди. Муз басыу даириндеги бир катар ири сут емизиушилердин кырылып кетиуинде хам климат хам адамнын тасиринде болганлыгы хаакыйкатлыкка тууры келеди.
Баска пикирлерде бар палеогеограф Г.И.Лазуков, А.А.Величко пикирлеринше томенги плейстоцендеги хайуанлардын кырылып кетиуине климаттын кескин озгериси ҳәм мәңги музлыктын кескин деградациясына ири сут емизиушилер конлиге алмады деген пикирди билдиреди. Биракта адамнын буган улесин косканлыгына гуман жок.
Ҳар кыйлы регионда жуз берген универсал характерге ийе болган мшкалаларга токтап отейик.
Тоғай ресурларынын кемейиўи- Тогайлардын шексиз кесилип кетиуи натийжесинде, жанылгы хам курлыс материалларнын дефицитлигине алып келди. Энергетикалык киризис жуз берди. Жаксы сыпаттагы агашлар узактан тасыла баслады.
Пайдалы казылма байлыклар ресурслары –Жер бетине жакын рудалы пайдалы казылма байлыклар коплеп казып алына баслады. Олар тез арада таусылып калады. Сонын ушын ерте цивилизацияда импорт металлар узактан тасылды хам мамлекетлик монополияга ийе болды. Коплеген регионларда коп уакытлар дауамында бронзанын орнына тас куралллар ислетиле баслады.
Экзоген рельеф пайда етиуши процесслер- Тогайлардын кесилип кетиуи, маллардын есапсыз багылыуы, жанбауырлардын экзоген процесслерин тезлетип жиберди. Темир пазналар (плуг) пайда болыуы менен айрым лесс провинцияларда топрак эрозиялар жуз берип топраклар истен шыкты.
Дарья агымларынын бир тегис емеслигинен келип шыккан машкала –Тогайлардын кесилип кетиуи натийжесинде суу жыйналыушы суу саклагышлардын уаытлары озгерип кетти. Коп суулылык дауирлери суусызлык дауирине айланды.
Қатты агымлардын кушейиуи хам дарьялардын сайызланыуы –Антропоген денудациянын басланыуы дарьялардын ангарларында аккумулация процессин тезлетип жиберди. :лкен катты агым *инд, Хуанхэ дарьяларынын котрилиуине, Персид колтыгынын жаткызыклар менен толыуына алып келди. Сонын ушында хаттеки коргалыушы дамбалардын барлыгына карамай, хаттеки межень дауириндеде дарьянын кадди коршалган орталыктан жокары болып, суу басыулар каупи тез-тез кайталанып турды.
Ирригация аккумуляциясы – Суугарылатугын суудын ылайлыгынын артып барыуы натийжесинде каналлар тез арада сайызланып калган сонын натийжесинде олардын аткарыу хызмети томенлеп барады. Бул суугарыу тармакларын тазалап барыу улкен мийнетти талап еткен.
Суугарып егилетугын жерлердин шорланыуы-арид районларныда суугарып егилетугын жерлер жыл дауамында парланыу натийжесинде грунт сууларынын каддинин котерилип кетиуине алып келди хам токтаусыз капелляр суудын котерилиуи натийжесинде онын пууланыуы шорланыу процессине алып келди. Бул процесске жане тасир корсетиуши факторлардан тогайлардын кесилип кетиуи хам дарья сууларынын котерилиуи х.т.б.
Шоллениу- Голоценнин климат оптимумы (u-t мын жыл алдын) бираз жыллы хам ыгаллы климат болды. Бул дауирдин жуумакланыуы менен табийий аридизация басланды сонын менен бирге антропоген тасир натийжесинде (жайлауларды нерационал турде багылыуы, тогайлардын кесилип кетиуи,отлардын жагылыуы) шоллениу процесси кушейип кетти. Шоллениу Африка арка тарепи, жакын шыгыс хам орта шыгыс, хинд бассейни, №ытай лесс провинциясы, Арка Американын батысын ийелеп алды.
Өсимлик хам хайуанлардын ареалларынын озгериуи- Бул жерде уш жагдайд есапка алыныуы керек.А) жакын хам орта шыгыстагы орнына кайта келмейтугн экстремаль жагдайдагы тогайлардын жок етилиуи. В)мадений турлердин ойлап табылыуы хам собыклы осимликлердин келип шыгыу орайларынан оширилиуи. С)От пенен азыкланыушы ири хайуанлардын жок болып кетиуи. От пенен азыкланыушы хайуанлардын инсан тарепинен жок етилиуи олардын санына хам ареалынын кыскарыуына алып келди.
Урбанизациянын негатив акибетлери - Ерте цивилизациянын калиплесиуи менен биринши калалар пайда бола баслады. Бул калаларда он мын-жуз мынлаган адамлар жасап комплексли урбанистикалык машкалаларга душар болды. Жокары топланган, патас болган кала орталыгы, инфекциянын таркалыуы, шумнын таркалыуы х.т.б.
Сондай етип ислеп шыгарыу хам мийнет куралларынан пайдаланыу адамлардын социаллык жагдайларынын озгерисине алып келди. Адам хам табият арасындагы байланыслардын биринши ири озгериси жузеге келди. Мийнет куралларынын жетилисип барыуы, тас кураллардан бронзага, мыска, темирге отилиуи адамзаттын табияттан пайдаланыу мумкиншиликлерин кенейитти хам табиятты озгертириуге тасири кушейе барды.
Мийнет куралларынын курамаласып барыуы менен, ислеп шыгарыу мумкиншиликлери кенейип, курамаласып, тармаклары кенейип барды. Бунын натийжесинде табияттан пайдаланыу процесслери кенейип, мийнет кураллары менен табийгый энергия дереги арасындагы кескинлик пайда бола баслады.
Сонын менен бирге экологиялык жагдай менен социаллык жагдай арасында еки тареплеме байланыс болды.
Апатшылык, жердин арыкланыуы, шорланыуы, онимсизлик х.т.б азык аухат пенен тамийинлениуине, социаллык конфликтлерге, дестабилизацияга алып келди. Урыс, котерилис, таланшылык мадений ландшафтларга улкен залел келтирсе, ирригациялык системалардын бузылыуына, атызлардын баскыланыуына алып келинди. Бул алдыннан корилген экологиялык урыс характериндеги болып, зыянлы тасири коп уакытларга шекем дауам етип турды.
Әййемги экологиялык машкалалар хар кыйлы жоллар менен шешилип барылды. Өнимдарсыз жерлер тасланып кетилди хам жана жерлер озлестирилди, яки консы кауимлердин жаксы жерлери басып алынды.
Баска жолы мелиорация яки баска табияттан пайдаланыудын бираз интенсив жоллары танланды.Ен жаксы жолы табияттан пайдаланыудын интенсив технологиясына отиуи.
Себеби жамийетлик ислеп шыгарыу табийгый энергетика тийкарында рауажланыуы мумкин болмай калды. Бундай карама-карсылык адамды баска шешимлерге келиуге мажбурледи. Ол жасалма турдеги энергия, пуудын кушинен, кейин суудан, атом реактивлеринен энергия алыуды ойлап тапты хам кеннен пайдалана баслады.
Өткен дауирлерде экофиль адеплердин калиплесиуи жокары дарежеде болды. хазир бул жагдайды экофиль жамийетлик пикир деп аталады. Кобинесе !ййемги Египтеги табиятты коргау жагдайларына дин киреди. Бунда хар кыйлы хайуанларды культ деп есаплаулары киреди.
Расалардын пайда болыуы
Бизиң планетамызда жасаўшы адамлар ҳәр қыйлы бирликти пайда етеди. Олардың ишинде әҳмийетлиси мәденият айрықша орын тутса, турақлылығы бойынша тарийхтағы бирлик, күнделикли турмыста халық, илимий әдебий тилде этнос деп аталады. «Этнос» сөзи этнологияда көп ўақытлардан бери пайдаланылып келмекте, бирақта айрықша адамларбирлиги деп илимий тусиникке ийе болыў кейинги он жыллықларда пайда болды. Ҳәзирги заман этнологиясында булл түсиник «этникалық» тусиниги менен тыаыз байланыслы.Этнос ҳәм этникалық машқаларға қызығыўшылықтың артыўының себеби, дуньяның көплеген мәмлекет ҳәм халықлар турмысында этникалық қатнасықлар улкен әҳмийетин ойнады, соның ушын буған кеўил аўдармаў мумкин болмай қалды. ХХ әсирде дүнья жәмийетшилиги ҳә илимий
Этнология илиминде модернизация процессии, индустрилизация, демократизация, пухаралық жәмийеттиң раўажланыўы менен этникалық фактор әстенлик пенен өз әҳмийетин жоғалтып барады деген пикирлерди өмирдиң өзи бийкарлады.Бирақта тарийхый әмелиятта «этничность» ҳәм оның менен байланыста болған этноцентризм, ҳәттеки миллетшилик жоқ болып кетпестен, ҳәзирги заманның социаллық, сиясий, ҳәм мәдений турмысында өзиниң әҳмийетин әдеуир артырды. Хәзирги ўақытта этникалық машқалалар дуньяның көплеген регионларында жүдф шийнелиспекте.Этникалық процесслердиң шийнелисиўине қарамастан дунья этнологиясында ҳәзирге шекем улыўма қабыл етилген этнос ҳәм этникалық тусиниклерге анық тәрийиплеме жоқ..Ҳәмме илимде, булардың ишинде этнологияда тийкарғы тусиниклерди үйрениўди баслайды. «Этнос» термини әййемги грек тилинде пайда болып, бир қанша мәнилерди билдиреди.Халық, қәўим, руў, пада, группа адамлар, басқа жерден келген адамлар х.т.б Шама менен VI-V әсирлерде булл сөздиң устемлик етиўши әҳмийети «қәўим, грек емес халықлар деген мәнини билдирген. Булл мәниде булл сөз рим мәдениятына ҳәм латын тилине кирип барды. XVIII әсирдиң ақырына шекем «этнос» тусиниги жудә кем ислетилди.Тек XIX әсирге келип булл термин илимий әдебиятларда «халық» мәнисинде ислетилди. Буған тәсир еткен немец этнологи А.Бастина болып ол «этнос» ҳәм «халық» тусиниклери синонимлер болып, ал «этникалық» тусинигин халықлардың мәдений айырмашылық көриниси деп тусиндирди.Этнос теориясына белгили улесин қосқан русс этнографы С.М.Широкогоров Этнос деп адамзаттың пайда болыўы ҳәм раўажланыўы деп этносқа төмендегише анықлама береди. Этнос булл бир тилде сөйлеўши, келип шығыўмыз бир деп тән алыўшы, бир қанеша комплекс слт-дәстурге ийе, турмыс тәризи, сақланған ҳәм
қәдирленген урп-әдетлери ҳәм дәстүрлери менен ажралыўшы группаларға айтамыз.

1.Расалардын келиб шыгыуы

2.Расогенен факторлары,-а)расадиагностик маркерлер, б)Белок, ДНК хам морфометрик айырмашылыклар
3.расалардын болиниуи
4.Расизимнин илмий тийкарсызлыгы
Жер жузинде y млрд. тан аслам адам жасаса, олардын ишинде бир-бирине усаган бирдей адам жок, тууылган егизлердеде канша ухсас болмасын айырмашлыгын табыуга болады.
Территориял группа адамлардын бир-бири менен узакта. Табийий-географиялык орталыкта жасаушы территориал группа адамларында сырткы кориниси менен ажралып турады. Бундай Hоmо sapїеns расаларга болиу будан еки жуз алдын болды. Соннан бери адамлардын бул физикалык болиниуи, онын келип шыгыуы, олар арасындагы айырмашылыклар хаккында толык бир пикирге келинген жок. Жакын жылларга шекем, бул айырмашлыклар келип шыгыу хар кыйлы талкыланып келинди. Кобинесе расаларды (жокары) олий ва (томенги) куйы деп болиниулердин илдизи(тамыры) елеге шекем расизм деген ат пенен жамийетимизде жасап келмекте.
Буннан инсанларды, сырткы коринисине, социаллык жагдайына, мадениятына карап жаксы, жаман, жокары томен деп ажратыуга иш кимге хукук берилмеген.
Адамларды хамме уакытта инсанлар арасындагы, этнослар арасындагы физикалык, мадений х.т.б айырмашылыклары кызыктырып келген хам бул жумбакты тусиниуге, оны шешиуге кызыгып келген. Дунья халкы физикалык парклары биринши гезекте сырткы кориниси менен ажралып, бул парк унын кайси этносга тийисли болыуына карамастан, кайсы регионда жасауына карамастан расаларга болинеди. Илимпазлардын кейинги берген жуумакларына караганда дунья расалары торт улкен расага болинеди.
Лекин бул торт расалар бир канша майда расаларга болинип кетеди. Хош бул майда расаларга, улкен расалардын болиниуине не себеб болган, кандай факторлар тасир корсетген. Бул сауалларга хазирше толык, охирги жабабни еш ким бера алмады. Лекин антропология илимининг рауажланыуы менен ирклардын бундай болиниулерине фактик далиллер менен аныклык киритилмекте.
Алдынлары расалардын пайда болыуында табийий жагдай шешиуши орынды ийелеген болса, хазирги уакытта бул бийкар етилип, олардын келип шыгыуында неантертальлылардын, каромоньонлардын, синантроплардын улкен рол ойнаганлыгын далиллемекте. Майда расалардын пайда болыуында болса, адамлар хамме уакытта харекетте болып турган, сол харекет натийжесинде расалардын араласыуы менен аралык майда расалар келип шыккан. Бул айырмашылыклар хазирги уакытта илмнин рауажаланыуы менен, хар кыйлы усыллар менен аныкланбакта, олардан адамнын коплеген биологиялык параметрлерин раса-этникалык диагностика койыушы илим биометрия, адамнын тери нагышлары хаккындагы илим дерматолифики, ген айырмашылыгын уйрениуши илим генетика, булардын барлыгы расалардын физологиялык морфологиялык айырмашылыкларын уйренип барады.