Өзбекстан республикасы жоқары ҳӘм орта арнаўлы билимлендириў министрлиги бердақ атындағЫ Қарақалпақ МӘмлекетлик университети

Уллы тарийхый дарьялар бассейниндеги суугармалы дийканшылык цивилизациясы
Египет. Нил дәрьясынын озгешелиги. Уллы дәрья алабындагы египет цивилизациясы бираз колайлы табийий жагдайда рауажланган ен аййемги цивилизациялардан бири. Нил сууынын таскынын Сириус жулдызынын кориниси менен байланыслы болды. ен жарык жулдыздын u0 кунлик күндизги коринбеуи куннин шыгысы менен горизонттын шыгыс тарепи менен кориниуинен суу тасыуы басланады.
u0 кун дауамында коринбей горизонттын шыгыс тарепинен күн шыгыу алдынан коринген, Сириус жулдызы менен Нил дарьясынын котерилиуи (таскыны) тууры келген, сонын ушын Нил дәрьясынын таскын даўирин анык билген. Бул дарьянын фазасы бир неше жыллар дауамында экваториаль муссон харекети Нил суу жыйнагышын жауын менен толтырып турды. Буннан баска Нил сууын регулировкалап туурыушы агатугын коллер тасирин жасайды. Олардан Виктория шыгыс ярым шардагы ен душшы суулы кол. Батбаклы Сэдд паст тегислигиде Нил дәрьясын регулировкалап турады. Бул жерден ак Нил агып отеди. Арна алды тобешиклери хам дәрья тарептен кайыр балентлигинин карай томенлеуи бассейн суугарыу системасы б.э.ш IV асирде амелде болды. Нил дарьясынын жагасына перпендикуляр тобешик жерлер кайырды еки бассейнге болди. Коп суулык даўиринде суу ози агып келип 0,t-e м каплайды хам y-i хаптеден кейин топракка сине баслайды.
Б.э.ш V асирде жасаган грек тарийхшысы Геродот Египет дийканшылыгы хаккында томендегише жазады. «Олар хаккыйкатында да баска адамларга хам египтлилерге караганда жерден онимди аз мийнет пенен табады.Олар плугтын орнына жерди босатыу, суриу хам т.б ислерди баска халыклардай болып ислемейди. Дәрья озинен-ози атызды толтырады, суугарады, хам суугарып болып озинин жагасына кайтады, кейиннен хар ким озинин атызына данди шашады хам жерге тухымды баскылайтугын оган шошкаларын жибереди.»
Жокаргы Египитте жер тез кеуип оны тез кайта ислеген.Жер суриуши дан шашыушынын изинен, онын изинен малды айдаган. Егинди жыйнау апрелде басланган хам жазы менен жер дем алган.
Кейин ала суугарыу методлары озгерип,бийик атызларга «шадуф»-суу шашатугын курылма ол б.э.ш II асирден белгили, ал б.э.ш I-асирде вертикал сууды котеретугын донгелекти, горизонтал донгелек пенен айлантырылган. Эллин дауиринде (б.э.ш eeu-qryжыллары) архимед винтлери пайда болды. Бул курылма тийкарында Египттин айрым орынларында данли егинлерден еки рет оним алган. Дарья кайырга жайылып qi-w0т\га араласпаларды калдырды. !жайып Нил ылай озинде w% органикалык затларды курап, осимлик ушын керек болган барлык элементлерди, магний хам калций жуда коп болган. Сонын ушын топрак онимдарлыгы кайтадан тикленген. Шорланыу процесси улыума болмаган себеби механикалык таркиби Нилдин томенги жагдайында жарылыуларга алып келди. Бул жарыклардан теренге карап жууылып турган. Жазгы уакытларындагы суугарыуда жокарыда жайласкан атыздан Нил томенде жайласканлыктан суугарыудан суудын агыулары хам жаксы кургатыу ислери алып барылды. Нил дельтасынын кыялыгы жер асты сууларынын алмасыуына хам харекетине тасирин жасап барды.
Ислеп шыгарыу хожалыгына отиу египет дийканшылык ошагында халыктын осимине алып келди. Егер палеолит акырларында бир неше онлаган мын адам болган болса аййемги патшалыкта (б.э.ш.wi00-wwt0 жылларда) суугармалы дийканшылыкта онын саны tмлн.га жетти Сол уакыттан баслап Египет Орта жер тенизинде халыктын ен тыгыз жайласкан болими болып калды.
Томенги Египитте фитомассанын онимдарлыгы, от жейтугын хайуанлар, куслар, балыклардын мол болыуына алып келди. Бул оз гезегинде балыкшылык, аншылык, теримшиликти рауажландырды.Сондай кылып Египттин табийий жагдайы инсаннын хожалык ислерин рауажландырыуга жагдай туудырды. Бул фонда уакыттын отиуи менен экологиялык жагдайдын негатив характерлери корине баслады. Олардан тогайлардын отын ретинде, курлыска, айрым кедр майларынан олилерди балзамлау ушын ислетилди.Тениз кемелери согылды, мыс, кейин ала, бронзаларды еритиуде агашларды отын ретинде пайдаланды. !стенлик пенен саванна ярым шол хам шолге айланып барды. :й хайуанларынын хадден тыскары кобейип кетиуи осимлик хам топрак катламына тасирин жасады. Булл оз гезегинде аридизация процессинин тезлесиуине алып келди.
Месопотамия
Тауда, Тигр хам Евфрат дарья бассейнлеринин тегислик болиминин жийегинде биринши ислеп шыгарыушы хожалык ошаклары б.э.ш IX-VIII асирлерде пайда болды. Тегисликти озлестириу б.э.шVII асирде басланып, б.э.ш V-асирде Эль-Убейд маденияты калиплести.
Табияттан пайдаланыудын кандай машкалары келип шыккан. Месопотомияда табийий ресурсларга жуда жарлы болган, бул жерде жетерли дарежеде куяш нуры, суу хам саз ылай болды.
Еки дарья ортасында отип болмайтугын батбаклык болып, адам жасау ушын кургаклыкты суудан ажратыу керек болды.
Мелиорация уш багдарда алып барылды. q).Батбаклыкты кургатыу
w). Дийканшылык ушын керекли сууды гана бериу. e).Дамба курып дийканшылыкты суу басыудан саклау.
Алтернатив бассейин суўғарыўдың орнына жыл даўамында өзи ағатуғын суўғарыў жоллары табылды. Суўдың төмен қәдди ўақтында суўлар шадуф жәрдеминде суўғаралса жоқары қәддинде дамбалардың суў жибериўши теиклерден өтип атызларға каналлар арқалы бөлинген.Жоқары дәрежели өнимли топрақ, қолайлы климат жағдайлары, суўғарыў ушын жеткиликли муғдардағы суў менен тәмийинлениўи сол тарийхый дәуирде жудә жоқары дийқаншылық өнимин алған. Жақын ҳәм орта шығыста ландшафтлардың антропоген трансформациясы дәрежеси мәмлекетлик формаға алмасты.
а.қала - мәмлекет М.М.Дяконов пикиринше турақлы болыўы ушын бир қанша тәбийий шегераға йие болыў керек.мс. алапларды қоршаған алаплар, теңизлер қоршалған атаў яки ярым атаўлардан ибарат болыўы керек.Бундай толық ажралған район қәлиплескен мамлекетлик формағаийе болып ном деп аталды. Ном әдетте орайласқан қудайға сыйыныўшы шеркеў болып, оның атрапларына админстрация, азық аўхат хәм қурал складлары қурылған. Сол жерлерде өнерментшилер устаханалары жайласты. Ном қорғаныў ушын қала сыртларын қорғанлар менен оралған. Номлар Месопотамияда б.э.ш III әсирге шекем болған.
г- номлардың әскерий бирлеспелер патшалығы, әззилер салық төледи, кушлилерге әскерий жәрдем көрсетип ишки автономияны сақлап қалды. Ортаассирия державасы (XV-XI б.э.ш) мперия ҳәр қыйлы географиялық, экономикалық мәдений ҳәм этникалық қатнасықлардың куш пенен бириккен территориялар. Барқулла үйретилген улкен армияға ийе. Жаңа ассирия державасы әййемги дуньядағы бириншилерден есапланады.
Мәмлекет дузилиси өзгериси менен тәбиятқа антропоген тәсирдиң масштабы ҳәм сыпаты тәрептен өзгерди.
Номлар-локаль дәрежеде дәрьядан атызларын бөлеклеп жыл даўамында суўғарыў типлерин ажратты.Патшалық номлардың табысларын байытып барды. Империя болса регионал дәрежеде гидротехникалық әмеллерге өтти.Булар тек үлкен жумысшы күшке таянып ис қылды.