Шекленген суу дереглери жагдайында суугарылатугын дийканшылык цивилизациясы Б.э.ш. VIII-VII асирлерде Азиянын туслик батысында биринши данли егинлерди мадениятластырыу басланды. Ен биринши дийканшылык орайлары тау алдында хам үлкен емес дәрья бассейнлеринде басланды. Томенде усы типтеги дийканшылык цивилизациясын корип шыгамыз.
Туслик Турменстан Голоцен басларында Копедаг жанбауырларында коп жауын-шашынлар жуз берди. r00-t00м. балентликте грек гозасы, инжир, алша, ерик, алма агашлары,х.т.б тогайзарлары менен капланган.Тауларда тау кошкарлары архар, тау ешкилери багылды.Тегисликте кулан жайранлар жасады. Сондай кылып бул район адам ушын жуда колайлы орын болып есапланды.Туслик Туркмен дийканшылык тениз каддинен q000м егилди, жыллык жауын-шашын r00-t00мм курап кар ызгар егисин толык писип жетилисиуин тамийинледи. Тау етеклеринде пас жерлерге жазгы агымды услап турыушы апиуайы суугарыу усыллары лиман типиндеги егисти колланылды. Бул суугармалы дийканшылыктын колайлылыгы бахаланып, халыктын жыйналыушы зонасына айланды.Б.э.ш. VI-асирде бул жерде отырыкшы дийканлар хам шаруалар жасап жайтун неолит маденияты калиплести. Бунын орнында Анау (энеолит) хам Намазга (бронза) маденияты келди..
VI-асирде (энеолит) ири дарьялардын бойлары озлестирилип, атызлар салмалар менен суугарылды. III-асирлерде Теджен тармагында Алтын –Депе хам Намазга калалары калиплесип бул ен ески калалардан есапланады. Олардын халқы q0000 жеткен.
Б.э.ш. IIәсирге келип бул калалар асте акырынлык пенен соне баслады. Аркадан келген кошпелилердин баскыншылыгынан деген пикирлер далилленбеди, бирак намазга мадениятынын деградацияга ушырауы экологиялык себеблерге байланыслы екенлигин далиллеуши коплеген фактлер бар.
Геоксюр алабы жанындагы Археологиялык изертлеулер сонны корсетеди, Теджен дарьясынын шетинен баслап халык жайласа баслаган. Кейинрек мадений жерлердин шегерасы тауга карай жылжып барады. Даслепки, ески алап жерлери тасланып кетиле береди. Сондай кылып биринши жайласкан орынлар тасланып кетиле береди. Суу ресурсларынын жетиспеушилиги би уакыттын ишинде хамме жерди озлестириуге жагдай болмайды. Жокаргы болимнен суудын алып койылыуы, томенги болимге суудын жетиспеушилигине алып келеди.Буннан баска алабтын ески болиминде екилемши шорланыуга хам ирригациялык аккумуляцияга ушрайды. Бул кублыс ески атызларды таслап кетиуге мажбур кылады хам жокарыга карап халыктын жылжыуына себеб болады.
Кейинги машкалардан- тогайлардын кырылып кетиуи. Бул курылган жайлардын избе излик пенен кишрейип барыу фактинен билсек болады. Б.э.ш (IVасирдин w-ярымы)Илгынлы-Депедеги Копедагтын арка жанбауырындагы алабтан (майданы r0-t0м.кв.) жайдагы хана табылган.Ол б.э.ш III-асирдин q-ярымындагы, б.э.ш. (XXV-XV)асирлердеги жайлардагы ханаларга салыстырганда r-tесе улкен. Бунда ен жаксы агашлар систематикалык кесилип барылган, t-yм. Агашлар азайып барылган. *ар кыйлы жастагы археологиялык естеликлер сонны корсетеди агыш комир хам куллери составы озгерип барган. Арша (ен жаксы отын)-ак терек (кургак отын)- жынгыл – тезек. Бундай избе-излик Намага мадениятынын кейинги дауирлериндеги тогай ресурсларынынын кырып жибериуине байланыслы болганын корсетеди. Тезеклердин жаныуы органикалык затлардын табийий айланысынын бузылыуына алып келеди. Сонын менен бирге тогайлардын кыркылып кетиуи жер усти суу агымынын болиниуиуин бузады булл харекет сел кублысларынын тезлигин кушейтип жибереди. Сел кублыслары мезо-кайнозой жаткызыкларынын самал менен унырауына алып келеди хам кар ериу уактында кушли суу таскынлары жуз береди.
Буннан баска Намазга мадениятынын кулауына климат озгерислериде тасирин жасаган. №ызыл-кумда Каракатин ойпатлыгында б.э.ш VII –III асирлерде q00 жакын неолит стоянкалары болган. Булл сонны корсетеди ерте хам орта голоценде душшы, кем минерализацияланган коллер коп болган. Буннан баска булл жерде онимдарлы коныр боз топраклар ареллары болган. Жыллык жауын-шашаын мугдары wt0-et0 мм кураган. Булл фактлердин барлыгы б.э.ш VII-III асирлерде климаттын бираз ыгаллыгын корсетеди. Климаттагы кургакшылыктын артып барыуы Арал-Каспий регионында циклонлык активликтин пасейиуи хам азия антициклонынын күшейиуи менен байланыслы болган.
Сондай кылып экологиялык шийнелисиулер антропоген хам табийий факторлар менен байланыслы болган.
Буган усагаган уакыя Иранда да жүз берген. Иранда жер үсти сууларынын қоры жуда аз болган сонын ушын олар жер асты сууларынан, суу асты галериялары болган кяризлерден пайдаланган.
Кяризлердин харекети апиуайы. Онын ултан кыялыгы топрак жокары кыялыгынан киши, сонын ушын атызларга ози агады. Ирандагы wt00 жылда r0-t0мынга жеткен. Кяризлердеги суу сарыпланыўы e0-q00л\с. Коплеген калалар кяризлерсиз болмаган болар еди. qoe0 жылга шекем qw жер асты галериясы Тегеранды суу менен тамийинлеуши дерег болып келди. Жер асты сууларынан усы типтеги пайдаланып суугарыу азык аухат ислеп шыгарыудын осимин осире алмады.
