Өзбекстан республикасы жоқары ҳӘм орта арнаўлы билимлендириў министрлиги бердақ атындағЫ Қарақалпақ МӘмлекетлик университети

Метисация-миграциялык процесслер менен байланыскан. Генетикада генн-агымы деген тусиник бар.
Копиот зоналары болып Батыс Сибирь (европеоидлар менен негроидлардын), Арка Африка(европоидлар хам негроидлар), Туслик Шыгыс Азия (европоидлар, Монголоидлар хам австралоид).
Бул областларда он мынлаган ауладлар араласып, онын тамыры неолит хожалыгынын рауажланыуы менен халыктын кобейиуи натийжесинде массалык миграция басланды. Митислер де аномалия кублысы кем ушрайды олардан кобинесе акыллы дана, сулыу адамлар шыгады. Антрополог Н. Н. Чебоксаров адамларды уш расага болип экваториал яки австралоид, евразия яки европеоид, азиат-америкалык хам ww киши расага боледи улкен европеоид расасын Н. Н. Чебоксаров t кишкене расага боледи орта жер тенизи, атланто-балтика, Орта Европа, беломор-балтика хам балкан Кавказ.
Монголоид расасын-9-киши расага боледи, арка Азия Арктика (эскимос) узак шыгыс Туслик Азия, америкалы, урал Туслик Сибирь (Туран) полинезия курил (айна)
Эквоториал расага 8-киши раса киреди., австралия ведда, маланезия, негр негрилл (Орайлык Африка) эфиопия (Шыгыс африка) Туслик Индия (дравид)
Расистлик доктринанын илимий тийкарсызлыгы.
Расизм-бул коплеген илимге карап концепция адамзат расасынын психологиялык хам физикалык жагдайынын тенсизлиги, жамийет маденияты хам тарийхка расалар айырмашлыгына шешиуши тасир етиуши ен аййемнен адамларды жокары хам томенги расаларга болиуин коплеген илимге карсы концепциялар.
Биринши-рет бир адамнын устинен екинши адам устем койыу уллы географиялык ашылыулар дауиринен басланды. Байлык излеп, жана жерлерге ийелик етиу, колонияга алыу дуньяны болиу максетинде еллерди колонияга алыу басланды. qrow жылы Колумб тарепинен Американын ашылыуы тек гана Америка халкы ушын емес, Африка азия континентин колонияга айланыуына себеб болды. №атал колониялык сиясат натийжесинде канша халыклар кырылып кетти.
Американын ашылыу уактында w0 млн индецлер болган болса хазир i00 мынга жакын. Амtриканын колонияга айланыуы тек Америка халкы ушын емес, Африка континентинин халкы ушында жуда кыйын болады.
Америкалы индеецлердин кырылып кетиу натийжесинде, олардын саны азайып, жумысшы куши жетиспеушилиги келип шыкты. Сонын ушын сырттан алып келинген куллар менен жумысшы орны толыктырылды.
Африкадан биринши партия куллар 1510-1511 жыллары басланды. Кейин ала систематикалык турде Африкадан куллар алып келинип турылды.
17-18 асирге келип халыктын саны осе баслады хам ол Американын ислеп шыгарыу кушине айланып тийкаргы этникалык группаларды курады.
Христиан дини хамме адамларды кудайдын алдында тендей есаплады.
Уллы географиялык ашыу дауиринде, адамлар библиядагы Ноя ауладлары деп айтылыуларынша онын уш перзенти болган. Сим, Хам хам Яфет, олар улкен уш расанын баслыклары болганмыш. Ак танли адамлар кудай суйген Яфет ауладлары, усы жерден олар баска расаларга устемлик етиу керек екен. Монголидлер-сары раса хакиллери Сим ауладлары, ал кара танлилер болса каргыс алган Хаманын ауладларымыш.
ахкк жылдан баслап расисм Америка сиясатынын баслы сиясаты болды.
Негрлердин тен хукукка емеслигин далилеуши Америкалы антрополог С. Мортон жардемигде тийкарлап берди. Ол негрлер томенги пароданын адамлары деп далилледи.
qi-qo асирлерде расалардын келип шыгыуы бойынша пикирлер болинип кетти. Бир илимпазлар, адамзаттын тур бирлиги расалар болса сол турдин киши тури деп атаган мооногенистлер пайда болды.
Полигентлер болса расалар арасында биологиялык айырмашылык болып хар бир раса айрым тури адамы деп есаплады. Моногелизм ширкеу дастури менен курылган болса, онын тамыры Адам хам Евага барып таркалады. Библия догматларына карсы гуресиуши илимпазлар полигенизм позициясында турды. Француз илимпазы Вирей qo асирде адамзат w турге библия Яфети ак адамлардын басшы библия Хама -кара адамлардын басшысы деп есаплады. Бори де сен Венсан адамзат qt турге ягный qt расага боледи.
Айрым илимпазлар адамзаттын тур бирлигин рад етип олардын дерегине ен ерте формалары сут емизиушилер мияси хам адамзат расаларын ертедеги жасаган адам торизм маймылдан келип шыккан деген пикирлерди билдиреди.
Бул талиматтан жуумак шыгарсак, расалар хар кыйлы эволюция дарежесинде биологиялык тендей емес. Бул багдар полифлии (гр.рнулот-катыла, кауим) qo-асирдин y0 жыллар qo немец илимпазы К. Фогт, америкалы индейцлер америкалы маймыллардан, негрлер африкалы маймыллардан пайда болган деген пикирлерди айтады. Буган карама-карсы пикирлерди монофилистлер билдиреди. Бул ата-бабадан таркалган бир турдеги адамзаттан расалар келип деп пикир билдиреди.
Ч.Дарвин расалардын монофилет келип шыгыуы бойынша коплеген фактлер келтиреди.Тууыушылыгын хам хаттеки бир халыктын «генитикалык-жарамсыз» деп аталган халыклардын тууыушылыгын кадагалау.
Буган Франция графы А.Гобипонын «Трактат 0 неравенстве человеческих раса» шыгармасы тийкар болды. Автор жокары раса «норд» яки ареец типлери деп атады. Ариенцлердин томен расалар менен араласыуы маденияттын томенлениуине алып келеди. Бул шыгарма qo-w0 асирде хар кыйлы турдеги расизм вариантларын ислеп шыгыуда тийкар болды. Ареец яки «мевтон» расалардын устемлиги фашистлик германиялык расизмнын практикада колланган адам гер илимпаз формасына айланды. Фашистлик Германия расасистлик география практикага колланып, баска халыклар тууе, немецлердин озин «таза кан» «таза емес кан» «ариецлер емес» деп касталарга болген.
Биринши касталар хамме хукукка ийе болган, калган касталар коп затларга хукукы жок болган.Айрым уакытта изинде насил калдырыуга кадаган етилген.
Америкалы профессор илимпазы Х.Камас расизм тарийхын торт дауирге боледи.
1. «аклый жетиспеушилик» далиллеу ушын ак расалар тек физикалык айырмашлыгын айтыу жеткиликли деп есаплаган.
2. «Жокары» хам «томен» расалардын барлыгын далилеу ушын мий размери алады.
3. Мийдин структуралык айырмашлыгы хар кыйлы расалардын аклый тареплерин корсетеди.
4. Мадений релятивизм-формалары биологиялык тенлигин тан алады. Бирак психологиялык тен емес деп есаплайды. Коплеген мадениятларда Прогрессив илимпазларынын расистлик концепциясы пайда болыу менен бирге олардын илимий жактан жууап бермейтугынлыгы менен каралады.
Табиятта «Таза раса» болмаганлыгы далиленди, адамзат тарийхы бул раса хам маденият байланыслыгы тарийхы. *еш бир цивилизация дуньядагы бир расанын махсулаты емес. Барлык расалар озлеринин мадениятын жокары дарежеге котере алды. Мысалы. Орайлык хам Туслик Америкадагы аййемги Мая, ИНК, КЕГУА, АЦТЕК, САПОТЕК х. т. б. каблиялардын маденияты ен аййемги дауирди калипманы, ен жокары дарежели рауажланганы менен характерленеди. Дравидлер австрало-негроид расасы Индияда ен жокары дарежели цивилизацияны жаратты. Табийий жактан шекленгенликтен баска халыклардан уактынша жамийетлик рауажланыудан калган, баска халыклар менен болган катнаста, тез улыума маденият дарежесине жетеди.
Антрополиялык илим адамзат тури ушын пайдалы далиллеулерде келтирип отеди, барлык расалар араласыулар натийжесинде осип-онгиш ауладка айланады. Барлык адамзат расалары бир-бири менен байланыслы аралык типлер менен, бир-бирине белгисиз отип барады.
Адамзат биологиялык бирлиги хар кыйлы расалардын тиришилик ушын зарур болган органлары кайталанбайтугын дузилиске ийе. Расалардын хам халыклардын пайда болыу нызамлыкларын уйрениуши хар кыйлы жамийетлик хам табийий панлер тарепинен топланган фактик маглыуматлар толык дарежеде расистлик концепциянын далилсиз бийкарлыгын корсетеди. Барлык морфологиялык хам физиологиялык белгилери расалардын жуда ахмийетли емес биологиялык эволюция хам адамзаттын тарийхый рауажланыуына сонын ушын социал-экономикалык хам мадений прогресс халыктын расалык таркиби менен байланыслы болмай, ал ол социаллык дузимге байланыслы болады.
Барлык расалык дискриминация формалары коплеген халык-аралык документлерде каралады. qoyt-жылы БМШ бас ассамблиясында барлык турдеги расалык дискринимация формалары жок етиу бойынша конвенция кабыл етти. Йщгу жылы БМШ сессиясында расизмге карсы гурес хам расалык дискриминацияга карап гурестин он жыллык программасын ислеп шыкты. Бул программа бойынша расалык дискриминация хам апартеидке карсы гуресиуши халыкларга жардем корсетиу бойынша халык аралык фонд дузилди.
qo асирдин екинши ярымында антропологиялык мектеп пайда болды. Онын агзасы Англия социологиясы Г.Спенсер адамзат жамийетинде жасау ушын гурес хам аззилердин кырылыуы, расаларды тазалайды деген еди.
qo-w0 асирлерде евгений талиматы келип шыкты насмий дени сау адам хам оны жаксылыу жоллары деген генетикада багдарлар пайда болды. Айрым тареплери бул талиматтын расалык дискриминация хам геноцидты аклауда пайдаланылган.
Жуумаклап айтканда адамларды хамме уакытта инсанлар арасындагы, этнослар арасындагы физикалык, мадений х.т.б айырмашылыклары кызыктырып келген хам бул жумбакты тусиниуге, оны шешиуге кызыгып келген. Дунья ахолиси физикавий фарклари биринчи галда ташкы куриниши билан ажралалиб, бу фарк унын кайси этносга мансуб болыуына карамастан, кайсы худидда ешашига карамастан иркларга булинади. Илимпазлардын кейинги Берген жуумакларына караганда дунья расалар торт рири расага болинеи.
Лекин бул торт расалар бир канша майда расаларга болинип кетеди.. Бул майда расаларга болиниуге не себеб болган хам оган нелер тасир еткен. Бул сауалларга хазирше ешким толык жууап бере алмаган. Лекин антропология илимининг рауажланыуы менен расалардын бундай болиниулерине фактик далиллер менен аныклык киритилмекте.
Алдынлары расалардын пайда болыуында табийий жагдай шешиуши орынды ийелеген болса, хазирги уакытта бул бийкар етилип, олардын келип шыгыуында неантертальлылардын, каромоньонлардын, синантроплардын улкен рол ойнаганлыгын далиллемекте. Майда ирклардын пайда болыуында болса, адамлар хамме уакытта харекетте болып турган, сол харекет натийжесинде расалардын араласыуы менен аралык майда расалар келип шыккан. Бул айырмашылыклар хазирги уакытта илимнин рауажаланыуы менен, хар кыйлы усыллар менен аныкланбакта, олардан адамнын коплеген биологиялык параметрлерин раса-этникалык диагностика койыушы илим биометрия, адамнын тери нагышлары хаккындагы илим дерматолифики, ген айырмашылыгын уйрениуши илим генетика, серология, краниология булардын барлыгы расалардын физологиялык морфологиялык айырмашылыкларын уйренип барады.
Бул айырмашыклар адамлардын сырткы айырмашылыклары болып, олардын жасау хукыклары, дуньяга коз-караслары, изинде аулад калдырыу , перзентке деген мехир, хамме расаларда бир кыйлы.
Сонын ушын биз тарийхшылар, географлар ауелден тынышлык елшисимиз, кейин алада биз дуньядагы расашылыгына, миллетшилик иллетлери менен гуресип келемиз, келешектеде бул гуресиулер дауам етеди.


Әййемги ҳәм орта әсирде қубла Арал бойы тәбияты ҳәм хожалығы
Орта Азия жерине адамлар қонысласыў будан миллион жыл алдын басланды. Б.э.ш VI мың жыл алдын сол ўақыттағы шақын шығыс цивилизациясына жақын шетки жерлеринде Туркменстанның туслигинде дәслепки дийқанлардың қоныс басыўы басланды. Б.э.ш. IУҳәм III әсир басларында Орта Азияның ең әййемги жерлеринде ертедеги дийқаншылық мәденияты қәлиплести ҳәм ол . III әсир ҳәм П әсирдиң биринши ярымына шекем әййемги шығыс типиндеги цивилизацияға өсип жетилисти. Көплеген әўладлардың мийнети нәтийжесинде ири қала типиндеги елатлықлар пайда бола баслады.
Геометриялык нагыслар менен безелген дийуаллар манументел хам культ таризиндеги курлыслар ен жайыла баслады хам ири-ири елатлыклар пайда бола баслады. Дәслепки қала типиндеги елатлықларда дийқаншылық ҳәм шарўашылық пенен шуғылланып қалмай өнерментшиликте жақсы раўажланып, тасты қайта ислеў, бронза мийнет қуралларын ҳәм қураллар, керамикалық ыдыслар,юбилер ислери ҳәм саўда сатық жақсы раўажланып кетти.
Орта Азияның географиялық жайласыўына тоқтап өтетуғын болсақ, ол Евразия материгинин Азия болиминин малим бир болегин ийелеп майданы w,t.км.кв қурайды Ол батыста Каспий тенизинен шыгыста №ытайга шекем, Аркада Арал-Иртыш суу айыргышынан туслекте хазирги Иран хам Авганстан менен шегераласады. *азирги уакытта айрым илимий жумысларда Орайлык Азия депте пайдаланады. !лбетте бул терминлер хар кыйлы маниске ийе емес, себеби Орайлык Азияга, Орта Азиядан шыгыста жайласкан (№азакстан, туслик Сибирь, Монголия, Синьцзян, Тибетлер киреди. Тарийхый адебиятларда Орта Азия хам Афганстан Шыгыс Иран депте аталып келинген.
Бирак Орта Азия тек гана географиялык тусиникке ийе болып калмай, биринши жагдайда коп жыллык тарийхка ийе халыклардын улыума ири Тарийхый-мадений регионы, бул регион рауажланып барыушы озине тан тарийхый хам мадений бирлик есапланады..
Бул регионнын табийий жагдайы жуда хар кыйлы. Батыста хам аркада хар кыйлы рельефке ийе тегислик арасында бәлентликлери менен, батыс хам аркада таулар менен бант. Олардын арасында Памир хам Тянь-Шань тау тизбеклери ажралып турады.Олардын айрым балентликлери айрымлары r000-t000м кураса, айрымлары u000м.ден асып кетеди.
Орта Азия климаты географиялык жайласкан орнына карап кескин континентал болып есапланады.Үлкен айырмашылыкта температура хам аз жауын-шашын мугдары (жылына q00-w00мм) менен ажралады. Аркадан тусликке карап климат жагдайлары бир неше рет озгереди.Шоллерде болса шауын-шашын гузде -хам бахарде жауганлыктан, осимлеклер ерте бахарде хам гузде жаксы рауажланады.Климат хам топрак катламнын хар кыйлылыгы бул жерде осимликлердин ҳар кыйлылыгына алып келеди. Бул нызамлылык кен шол зоналарында тарийхый рауажланыу этапларында бул жердеги халыклардын хожалыгынын калиплесиуине хам рауажланыуына алып келген.
Бул жердин дарьялары таулардан басланып, копшилиги шолге барып жок болып кетеди.Дәрья алаплары хам бойлары ен аййемги дауирден баслап халыклардын жайласыу орнына айланган.
Буган мысал ретинде каракалпакларды алсак болады, олар Әмиўдәрья бойында суугармалы дийканшылык хам ористеги шаруашылык пенен шугылланган.Маллар кобинесе дәрья бойындагы тоғайларга ориске жиберилген.Бул жердеги дәрьялардын барлыгы бирдей жагдайга ийе болмаган, шоллерде жыл дауамында жайлауларда багылган (жазда кургаган шоп жуда тойымлы болган). Буннан баска Орта Азияда байлап багылатугын шаруашылыкта жаксы рауажланган.
Тау алды хам тауларда жауын мугдарлары озгерип турады.Сонын ушында бул жердин топрак-осимлик катламлары хар кыйлы болғанлақтан бул жерлерде баскаша турдеги дийканшылык хам шаруашылык рауажланган.Ләлмикәр (богарные) дийканшылыгы (табийий жауын-шашыннан, суугарылмай егилетугын дийканшылык) минимум жауын-шашын wt0-r00 мм жылына жауады.Бул территорияларга Памир хам Тянь-Шаннын батыс, туслик батыс, арка-батыс районлары киреди. (Сурхандарья алабы, Вахш, Кафирниган, №ызыл-Суу). Бул зона багшылык хам шаруашылыкты рауажландырыуга жуда колайлы. Орта Азиянын тийкаргы ауыл хожалык районлары тау алды хам тау аралыкларында рауажланган. !сресе соны айтып отиуимиз керек, бул жерде мәўсимли жайлаулар хам ауыл хожалыгына жарамлы жерлер фонды жүда жаксы фонды курайды.Биракта дәрья сууынан пайдаланыудын колайсыз тарепи оны жокарыга котириуши курылмалардын жоклыгы бул жерде дийканшылыктын рауажланыуын шеклеп койған.
Табийий жагдайларына карап бул регион бирканша табийий районларга болинип кетеди.
Солардан биз тек бир каншасына токтап отейик.
Шыгыс Каспий алды Узбойдын кургак озени менен ажралады.Бул жерде кумлы-таслы шоллерден ибарат осимликлери шол хам ярым шол осимликлери болып шаруашылыкта үлкен ахмийетке ийе. Балкан жанбауырларында путазарлыклар хам аршалар оседи. Айрыкша географиялык районлардан Мургаб хам Тежень алабы болып, Туркменстаннын туслигиндеги Туркмен-Хорасан хам арка Иран, Мангышлак Устирт пенен, Талас алабы,Семиречье, Әмиўдәрья бойы хам онын баслангыш жерлери палеогеографиялык жактан улкен ахмийетке ийе жерлери киреди. !ййемги даўирлерден баслап Петр бир дауирине шекем географ хам тарийхшылардын шыгармаларында Әмиўдәрьяның Каспий теңизине куйганлыгы хаккында малыуматлар берилген. Узбой бойлап Әмиўдәрьяның Сарыкамышка хам оннан Каспий тенизине куйылганы хаккында кен турде географиялык хам тарийхый адебиятларда корсетилген. Кейинги жыллардагы археологлардын малыуматларына караганда хакыйкатындада аййемги авторлар хакыйкый малыуматларга ийе болган екен. Узбой озени онын террасаларынан томенде жайласканлыгы бул жасалма турде суугарылмаган деген пикирлерди бийкарлайды.*азирги уакытта шаруалардын коплеген естеликлери, сонны корсетеди, бизин эрамызга шекем I-биринши асирде бул жерде шаруашылык жаксы рауажланган. Бизин эрамыздын V асиринде Узбой бойлап агыс токтап, бул жерде жасаушы халыклар қонысларын таслап кетеди. Усыган усаган кублыслар XIII-XV асирде бул жерде туркмен кауимлери жайласады.Географ хам археологлар тарепинен әййемги Әмиўдәрья дельтасында изертлеулери жуумагында халыклардын жайласыуы хам дельтаны озлестириу тарийхы тикленди. Неолит дауиринде дельта ишкериси кушли батбакланган хам суу баскан еди. Б.э.ш. III асирде жагдай бираз озгерди. Сарыкамыш дельтасынын шеп жагасында халыклар пайда бола баслайды. Суу басыудын азайыуы менен Акша дарьянын он тармагында Султануздагдагдан шыгыска айланып Арка Акшадарья дельтасын пайда етип Аралға барып қуяды. Ҳәзирги заман Әмиўдәрья дельтасы археологиялық естеликлердиң көрсетиўинше тарийхый дәўирде пайда болған.Неолит дәуирине келип Узбой бойлап жәнеде Каспийге қарап ағады. Аңғардағы ағым турақлы болғаны ушын бул жерде отырықшы халықлар жасай баслады. Бул жердеги халықлар шарўашылық пенен шуғыллана баслаған.
Арал бойындағы халықлардың турмыс тәризи ҳфм өмири ҳаққында Геродот «Тарийх тоғыз китапта» шығармасында Узбой ҳәмУстиртте жасаўшы массагет қәўимлери ҳаққында, олардың турмыс тәризин, кийимлерин сүўретлеп олар шарўашылық ҳәм дийқаншылық пенен шуғыланыўын айтып өтеди. Кейинирек Страбон «География он жетинши китапта» деген шығармасында Каспий теңизиниң шығыс тәрепинде массагет ҳәм сак қәўимлериниң жасайтуғынлығын олардың дийқаншылық ҳәм шарўашылық пенен шуғылланыўын айтып өтеди.
С.П.Толстов басшылығындағы археологиялық қазылмалар ўақтында ҳорезм фаунасында 9 үй ҳәм 11 жабайы сут емизиўшилер (ешки, қой,сыйыр,ат, шошқа, түйе, ешек, ийт, жейран, тоңыз, жабайы қошқар, бухара буғысы, қулан, қоян, туркстан тышқаны , кипретикен ҳ.т.б.)табылған
Жабайы ҳайўанлардың көп болыўына қарамастан олардың сүйеклери 4,а%, ал үй ҳайўанларының сүйеклери 93,9% қураған. Үй ҳайўанларының бундай ҳәр қыйлы болыўы әййемги ҳәм орта әсирде үй ҳайўанларының жоқары дәрежеде раўажланғанын көрсетеди. Үй ҳайўанларының көпшилиги ешкилер ҳәм қойлар болған. Шөл районларында бул ҳайўанлардың көрсеткиши 30 дан 90% шекем болған. Ал дельтада болса бул көрсеткиш 30% қурады. Бул көрсеткишлер хожалықта шарўашылық тармағының жақсы жолға қойылғанын билдиреди.
Г.В.Никольский, Д.В.Радыков и В.Д.Лебедевлер кельтеминар неолит мәдениятының балық фауна тәркибин ҳәзирги заман балық тәркиби менен салыстырғанда айтарлықтай өзгеристиң жоқлығын анықлаған. Демек кельтеминарлылар аўлаған балық ҳәм балық аўлайтуғын дельта ишиндеги суў сақлағышлар ҳәзирги менен бирдей болғанлығын археологиялық ҳәм басқа дереглерден көрсек болады. Бул деген сөз әййемги дәуирден ҳәзирге шекем Арал бойының тәбийий жағдай күшли өзгериске ушырамағанлығын билдиреди..
Ондай болатуғын болса Арал бойының тәбияты әййемги ҳәм орта әсирде тәбийий жағдай қандай болды ҳәм ол хожалықтың қәлиплесиўине қандай тәсир жасады.
Арал бойы климаты кескин континентал ҳәм қурғақ, буны биз регионның үлкен материктиң орайында жайласқанлығы менен тусиндирсек болады. Регион территориясы тегислик болыўға қарамай климат жағдайлары бир қыйлы емес.Буған тәсир етиўши баслы фактор бул жер бетиниң қапламы. Суўсыз Қарақалпақ Устирти ҳәм Қызыл-қум шөлинде климаттың кескин континенталлығы қәлиплессе, суўға ҳәм өсимлик қапламына бай Әмиўдарья дельтасы территорияның климатын жумсартыўға өз тәсирин көрсетти.
Арал теңизи болса регионның климатқа, яғный, температура ҳәм ығаллық көрсеткишлерине тәсир жасап келди.
С.И.Варушенко, А.Н.Варушенко и Р.К.Клигениң археологиялық ҳәм геоморфологиялық малыўматларына қарағанда б.э.ш. VI ҳәм IV-III дәуир арасында Арал-Каспий суў айырғышының климат жағдайлары ҳәзирги жағдайына бираз жақын болған. Бул дәуирлерде орташа июль айының температурасы +гн,о⁰С, яғный к⁰С төмен ҳәрги заманға қарағанда, ал қыс айлары бираз узақрақ болып г-х⁰Сқа суўығырақ, жаўын шашын жылына уо-ауо мм болған.
VII-XIV әсирлерде июль айының температурасы +49⁰ +4х⁰ жыллық жаўын шашын аг0-гг0 мм ге жетти.өсимликлери жуўсан ҳәм дузлы шөл, дала өсимликлери болған.
Әмиўдәрья дәрьясы Арал бойы рельефи пайда болыўында улкен роль ойнады. Төртлемши дәуирде Әмиўдәрья қарақум тегислигине өзгерип Каспий теңизине барып қуйды.Төртлемши дәуирдиң орталарында арқаға бурылып Хорезм ойпатлығын толтырады. Төртлемши дәуирдиң ақырында Әмиўдәрья Ақшадарья дельтасын пайда етти.
Әмиўдәрьяның оң саласы (Ақшадәрья) Дәўқара көлине қуйып Сырдәрьяның әййемги дельтасына биригип кетти.
С.П.Толстов тәрепинен өткизилген археологиялық қазылмалар соны көрсетеди Ақшадәрья дельтасы б.э.ш IV-III әсирлерде паст тегислик болып оннан көплеген тегислик салалары ағып өтип, бул жерде тоғай ҳәм камысзарлықларға бай болған. Сондай қылып Әмиўдәрья рельефинде ажралып туратуғын Ақшадәрья, Сарыкамыш бойы, Арал бойы үш дельтаны пайда етип булл дельталар бойлап ағысларын өзгертип турды. Әмиўдәрьяның бундай ағысларын өзгертип турыўларын ҳәм Каспий теңизине қуйыў себеблери бойынша илимпазларда еки түрли пикир бар.Бирнши группа илимпазлар климат факторлары менен байланыстырса, екинши группа илимпазлар социаллық себеблер менен түсиндиреди.
Мс А.В. Шнитников Арал теңизиниң уш трансгрессия дәуирин белгилейди
I дәуир. Б.э.ш III жыллық ақырлары ҳәм II жыллық баслары;
II дәуир. Б.э.ш. I мыңыншы жыллықтың екинши ярымы ҳәм бизиң эрамыздың басы
III. дәуир XIV-XVI орта әсирлерде
Оның пикиринше Сарыкамыш көли Арал теңизиниң трансгрессия индикаторы болып кейинги к00жылда Амудәрьяның тынымсыз қуйыўы бул дәўирдеги бассейнде жаўын шашынлардың көп жаўыўы нәтийжесинде дәрья көп суўлылық дәуирине туўры келеди. Буның нәтийжесинде Қуўандәрья жағасында ҳәм Сарыкамыш бойында XIV-XVI әсирде гүлленген дийқаншылық мәденияты қәлиплести. арыкамыш бойына адамлардың көшип келиўи неолит дәуиринде басланған еди.
С.П.Толстов, Т.А.Жданко, А.С.Кесьлердиң пикиринше Әмиўдәрьяның ағымының өзгериўин тийкарынан социаллық кризис пенен байланыстырады. Олар дәрья ағысының өзгерисиниң бир неше этапларға бөлип үйренеди. Олардың пикиринше б.э.ш. IV-III мың жыллықта Әмиўдәрья Сарыкамыш ойпатын толтырып суў қәдди охм ге көтерилди, артықша суўлар Устирттиң туслик жан баўыры менен аспийге қарап Узбой алабын пайда етти.
Б.э.ш. III ҳәм II мың жыллықта Әмиўдәрья ағыс бағдары және өзгереди. Ақшадәрья ҳәм Сарыкамыш бойы дельталарында аллювиал жатқызықлар нәтийжесинде айтарлықтай көтерилип, көпшилик аңғарлар жатқызықлар менен толып қалған. Соның ушын суў төмен жерге усы еки дельта арасынан аға баслады. Жаңа Арал бойы дельтасы қәлиплесе баслады.
Бизиң эрамыздың IV-VI әсирлеринде Хорезм мәмлекетинде шарўа қәўимлериниң бастырып келиўи менен плотина ҳәм дамбалар бузылып әййемги дәуирден қәлиплескен Хорезм суўғараў системасы бузылып Әмиўдәрья суўы және Узбой бойлап аға баслады.
VII-VIII әсирлерге келип Хорезма жеринде ирригация қайтадан тиклене баслайды. XII-XIII әсирге келип. ирригация системасы ең жоқары дәрежеге жетип үлкен жерлерди ийелейди. Бирақта XIII әсирге келип монголлардың басып келиўи менен суўғарыў қурылмалары бузыла баслайды ҳәм дәрья батысқа арыкамыш арнасы бойлап аға баслайды.
XVI-XVII әсирге келип Хорезмде ирригацияның қайта тиклениўи менен туслик ағымы қысқарып, көл астенлик пенен қурғап барады.
Сарыкамыш бойы дельтасында улкен дийқаншылық жерлери таслап кетилди, булл жерге көшпели шарўашылық қәўимлери узақ ўақытға жайласып алды деп пикирлерин билдирген еди.
Сондай қылып кескин континентал климат ҳәм Әмиўдәрьяның барқулла өзгерип турыўына байланыслы булл жердиң ландшафтының өзгериўине себеб болды. Бул өз гезегинде Арал бойы халқының хожалық ҳәрекетлерине тәсирин тийгизди. Улыўма бул район шөл климат жағдайында жайласқан, бирақ археологлардың табылмалары дала менен оазистиң климат айырмашылығы ҳаққында малыўматлар береди.
Бул айырмашылықлар Арал бойы хожалығы ушын жудә улкен әҳмийетке ийе. Мысалыға айдап бағылатуғын шарўашылық узиликли дийқаншылық ушын дельта ландшафты улкен рол ойнаса, кең шөл далалары майда жанлықларды бағыўға қолайлы табийий жайлаў болды. Барқулла қайталанып туратуғын Әмиўдәрьяның суў басыў қублысларын, жерлерди тәбийий суўғарыўда пайдаланып лиманлы-қайыр ҳәм қайыр типиндеги дийқаншылық раўажланды. Лиманлы –қайырлы жерлер шарўалардың қосымша жәрдемши хожалығы есапланды. Бул турдеги дийқаншылық турлери дельтаның суў басқан районларында, ири магистрал каналлардың төмен жерлеринде көплеп тарқалған еди. Бәҳәрдиң күнлери дәрья ой-төмен жерлерди толтырады, қурғағаннан кейин булл жерге аўыл хожалық егинлерин еккен.
Қайыр жерлер болса бәҳәр суўлары , жаўын суўлары , қарлардың ериўи нәтийжесинде суўға толатуғын ой жерлер. Бундай жерлер Устртте ҳәм Қызылқумда көплеп ушрасып, узақ даўам еткен суўдан босаў нәтийжесинде тақыр жерлерге көшпели шарўалар тары, бағша егинлерин айрым ўақытлары бийдай еккен. Ығаллыққа жақсы тойынған бул жерлер егинлердиң толық писип жетилисиўине себеб болған. Сондай қылып арал бойы регионының тәбийий жағдайы булл жерде комплексли хожалық типлерин раўажланыўға тийкар болған.