Өзбекстан республикасы жоқары ҳӘм орта арнаўлы билимлендириў министрлиги бердақ атындағЫ Қарақалпақ МӘмлекетлик университети

Металлдан пайдаланыу хам материаллык маденияттын рауажланыуы
Адамларга неолит дауиринен баслап биринши таныс болган металлардан- алтын (бул жерде сап алтын хаккында соз етиледи). Әййемги цивилизация дәўиринде алтын Нубия хам Синай кәнлеринен өндирилген. Әййемги Египетте алтын күн менен байланыстырылган. Сонын ушында белгили египетлилерди жерлегенде алтынлар менен косып жерлеген. Алтыннан баска мыс, олово, гумис, свинец, ртуть кейин ала темирлер белгили болган. Усылар тастан мыска, бронзага, темирге отиуге себебши болган. Әййемги адамлар мыс пенен 10 мын жыл алдын таныс болган бирак кен турде б.э.ш IV-III пайдалана билген. Мыс отта тез ерийтугын болганлыктан апиуайы ошакларда еритип оннан бир канша мийнет куралларын, тагыншаклар хам монеталар ислеп шыгылган.
Материаллык маденияттын рауажланыуына жане бир тасирин корсеткен мелаллардан бул бронза болды. Мыска караганда бронза бираз каттырак хам коррозияга берилмейтугын еди. Бронзадан балта, шоккиш, пышак, кылыш, плуглар, оклар айналар статуялар исленген. Улыума бронза ислеп шыгарыуды рауажландырыуга себеб болды.
Б.э.ш биринши асирде металлургияга темир кирип келди, хам темир дауири деп аталды. Темир рудаларын еритиу үйлерде саз ылайдан согылган ошакларды еритип алынды. Кейинрек бул ошаклар жетилистирилди. Темирди еритиу хам темирден затларды ислеу Египетте хам еки дәрья аралыгында рауажланды. Кейин ала олар Азия алдында, туслик Европада, Индияда, хам Кавказда рауажланды. Темирден пайдаланыу ислеп шыгарыудын рауажланыуна күшли стимул болып, жамийеттин рауажланыуына үлкен тасирин корсетти.
Әййемги цивилизация даўири тек гана мийнет куралларын ислеу менен белгили болмай, бронза даўиринен-ак сууды котеретугын механизмлер, жүретугын донгелеклер ойлап табылган еди. Суу энергиялары, суу дигирманлары жардеминде пайдаланылды, шамал энергиясынан үлкен болмаган паруслы кемелер пайдаланылды. Темир даўирине келип суу дигирманларын кеннен пайдаланылды. Айна хам бояулар ислеп шыгарыла баслады. Қурлыс техникалары, ирригация техникалары алдынга илгерлеп кетти. Тениз паруслы кемелерден, дигирманлардан кеннен пайдаланылды. әй жагдайында стол, стул тарелка, вилка хам касыклар пайдалана баслады, бул затлар бүгинги кунге шекем улкен озгерислер киритилген жок. Ислеп шыгарыудын бундай тезликте рауажланыуы, хар кыйлы хам материаллык маденияттын курамалы куралларынын исленип шыгыуы дийканшылыктын косымша тармагы болып калмай, мийнеттин жамийетлик болиниуине алып келди. Ягный онерментшиликтин дийканшылыктан болиниуи жуз берди. Отка шыдамлы саз ылайдан исленген биринши жасалма материаллардан пайдаланыу гулалшылыктын рауажланыуына себеб болды. Агашты кайта ислеу, териден затлар ислеулер пайда болды. Булардын барлыгы материаллык байлыктын кобейиуине, калалардын пайда болыуына себеб болды.