Өзбекстан республикасы жоқары ҳӘм орта арнаўлы билимлендириў министрлиги бердақ атындағЫ Қарақалпақ МӘмлекетлик университети

Тарийхый раўажланыудын ен даслепки баскышларында инсаннын табиятты озлестириуи
Жердин геохронологиясында хазирги заман адамынын калиплесиу дауирин антропогенез (яки тортлемши дауир) деп аталады. Онын узаклыгы 2-2,5 млн. жылды курайды.Усы жылдан архантроптан яғный хазирги адамга шекем адам менен табият арасындагы байланыслар озгерип барды.
Даслепки адам пайда болганнан кейинги стадияларда адам менен табият арасындагы байланысларда, табият улкен шешиуши роль ойнады. Себеби табияттагы айырмашылык хам онын характери адамнын омиринин кауипсизлигине хам жасауына улкен тасирин жасады, ягный бул уакытта адам табияттын компоненти болды.
Материаллык шекленгенлик, табиятка тасирди лимитлеп, адам тарепинен табиятка тасир пассив турде болды.
Биракта уакыттын отиуи менен адам харекети бираз активлесип, аклый зейинлилиги артып барды.
Адамнын материаллык мадениятынын жетилисип барыуы, мийнет кураллары, хам жасалма оттан пайдаланыуы, табийий ресурслардан пайдаланыу мумкиншиликлерин кенейтип барды. Сонын менен бирге адамнын табиятка унамсыз тасирлери де кушейип барды. Әсиресе оттан натуўры пайдаланыу натийжесинде тоғайлардын жанып кетиулери көплеп ушрасып турды.
«Акыллы адамнын» пайда болыуы менен аншылык кураллары, балык тутыу ушын жана кураллар пайда бола баслады.Бирак бунын менен аййемги адамлар табияттка устем болды деген емес, сол жасау дауирлеринде адам коплеген кыйыншылыкларды женип отти хам озгерген табийий жагдайга бейимлесип барды. Сонын менен илимпазлар табияттын озгерислери homo sapiens-тин аклый хам физикалык рауажланыуына улкен тасирин жасады деген пикирлерди билдиреди.
Адам коэволюциясы хам коршалган орталык.
Коэволция термини бул ен аййемги адам хам оны коршаган орталыктын калиплесиуин салыстырмалы анализ етилиуин айтады.
Бул жерде адам менен табият арасындагы бири-бирине гарезлилик анализ етиледи.Ен аййемги адамлардын табияттын рауажланыуынын кауипли фазаларында адамнын реакциясы улкен болган.
Коэволюция маселелери палеографиялык изертлеулерде исленип шыгылган.Оган А.А.Велочканын мийнетлерин айтсак болады. Онын жумысында Африканын климатынын аридизация ( қурғақ климат) хам Европанын сууып кетиу процесслерин айтсак болады.
Африка климатынын аридизация дауири тропикалык тогайдын экваторга карап шегиниуи хам саванна хам дала зонасынын кенейиуи менен байланыстырады. Адам таризли маймыллар баркулла тропикалык тогайлар менен байланыслы болып келип енди, тогайсыз кенисликке калды.Бундай жагдайлар оларды тогайсыз турмыста жасауга хам жана аўқатты табыуга, уйрениуге мажбурледи. Бул жагдай биринши гоминидтың пайда болыуын хам онын табийий жагдай менен озгерисин толык тийкарлайды.
Оннан кейинги адам менен табият арасындагы байланыслардын тарийхындагы ахмийетли жагдай архантроплардын тропик-экваториал зонадан орта кенликлерге отиуи ягный Европага келиуи болып есапланады.
Ен әййемги адамлар Тропикалык емес зоналарда, жыл маусимлери кескин ажралатугын, сууык болғанда катаңрақ климатка, вертикал поястын бөлекленген рельефлерине көнлигиу зарурлигине дус келди. Сол уакытлары Европада климат салыстырмалы жыллы болып адамлардын жасап кетиуине жагдай колайлы болды.
Биракта адамнын бираз жетилискен тури болган палентроплардын калиплесиуи музлык хам муз басыу аралыгында Европа климатынын бираз сууыткан дауирине тууры келди.
700 жыл бурын орайлык Европаны калын муз капламы каплады.Кейин ала бул бир неше рет кайтты хам жане бир неше рет муз каплады. Муз басыу аралыгында аййемги адамлар аркага узак кирип барган, муз басыу менен олар тусликке шегенген.
Төртлемши дауирде бир канша климаттын ысыуы хам сууып кетиу жагдайлары болды. Әсресе кейинги 200-250 мын жыллыкта климаттын кескин сууып кетиуи натийжесинде Арка ярым шардын орта кенликлерине шекем улкен континентал муз басыу жуз берди. Музлыктын туслик болиминде ығаллы климаттын басланыуы ири-ири суу бассейнлердин пайда болыуына себеб болды. Музлардын рауажланыуы менен океан сууларынын қәдди 85-120 метрге төмен түсип, курғаклыктын айрым бөлеклери биригип кетти хам сонын натийжесинде фауналардын алмасыуы жуз берип музларга жакын жерлерде тундра осимликлери пайда болып суўыкты жаксы кориуши хайуанлар саны кобейип барды.