Өзбекстан республикасы жоқары ҳӘм орта арнаўлы билимлендириў министрлиги бердақ атындағЫ Қарақалпақ МӘмлекетлик университети

IY-Энеолит- (лот. «энеус»-мыс, «LITOS»-тас-б.э.ш 4-3 мын жыллыкларды өз ишине алады.
Y-Бронза- (жез) б.э.ш 3-2жыллыкларды өз ишине алады.
YI-Темир –б.э.ш 1мын жылды өз ишине алады.
2-лекция. Экология түсиниги. Экологияға тийисли билимлердиң қәлиплесиўи.
Демек палеоэкология - әййемги дәўир экологиясы болса, онда экология дегенимиз не?
Экология-бул коршап турған орталық пенен организмлердин өз-ара байланысы хаққындагы илим тараўы. Бул түсиник оның грекше атамасын сәўлелендирип, {айкос} – үй, жасаў орны, жасаў орталығы, {логос} –тәлиймат, яғный организмлердиң жасаў орны, уйи ямаса орталығы хаққындагы тәлиймат.
Э кология терминин биринши болып немис зоологы Эрнст Геккель (1834-1919). 1866-жылы «Организмлердиң улыўма морфологиясы» атлы мийнети арқалы илимге алып кирген. «Экология – дейди ол- тәбиятты экономикалық жақтан иззертлеў арқалы барлык тири организмлердиң органикалық ҳәм органикалык емес орталык факторлары (компонентлери) менен бирге, оның тәсир астында турған душпанлық ямаса татыўлық қарым-қатнаста болған өсимлик ҳәм хайуанат дүньясы арасындагы байланысларды изертлейтуғын илим»- деп киритти.
С оның менен бирге биологияның тири организмлер менен қоршалған орталық арасындағы байланысларды үйрениўши бир бөлими деп белгиледи. Кейин ала бул популяциялык дәрежеде көрилди. Экосистема түсиниги пайда болыў менен экологиянын изертлеу объекти коплеген турлердин коп санлы байланыслары болып калды. Бугинги кунде экология тусинигинин мазмуны кен ен жайып кетти. Ол инсан хам табият арасындагы байланыслар сферасынынын барлык тармакларына таркалып кетти. Экологиялык сиясат, экологиялык есап, экологиялык жынаят, экотуризм х.т.б хаккында тармаклар пайда болмакта.
«Охрана ландшафтов» сөзлигинде экология табият, жамийет хам табият арасындагы байланыс хаккындагы жамийетлик панлер жуумагы хам барлык табий тарийхый илимлерди синтез кылыушы комплекс метаилим делинген.
Эрнст Геккель уллы англичан илимпазы Чарль Дарвиннын тири организмлердин эволюциялык рауажланыуы хаккындагы нызамлыгын толықтырып, хар кандай тири организм табийий орталыкка бейимлесип, озинин морфологиялык хам морфометриялык корсеткишлерин озгертирип барыуын, бейимлеспегенлери болса табийий танланыу натийжесинде кырылып кетиуин далиллеп берди. Э.Геккель экология созине сыпатлама бергенде «Инсан тарепинен табиятты экономикалык изертлеу» деген тусиникти бийкарга колламайды. Себеби ол табияттын патасланыуы хам пайдаланыудын сан жактан саулелениуи экономикага анагурлым тасир жасайтугынлыгын корсетпекши болды.
Э.Геккельден сон экология тусинигине мынлап озгерислер киритилди. Бирак онын бирлемши маниси улыума баркулла сакланып келинди. Ҳазирги кунде турли пикирлерди улыумаластырган жагдайда биз экологияны бир путин табият системасындагы коршаган орталык пенен болатугын катнасларына байланыслы талим бериу болса, оны жеке окыу предмети сыпатында калиплеспекте.
Жокарыда озине тан жагдайда келтирилген экология тусинигинде Э.Геккель хам баска илимпазлар тарепинен айтылган созлер бар.
Маселен, бириншиси - «инсан тарепинен табиятты экономикалык изертлеу». X!X асирдин екинши ярымында Европа ушын тан болган тек гана экономикалык рауажланыу принципи хазирги заман ушын актуал емес. Себеби коршаган орталыктын сонгы 100-130 жыл дауамында жуда кескин бузылыуы табият хам жамийет ортасындагы катнас формасын туптен жаналауды корсетпекте.
Екиншиден –«озгериушен» созинин косылыуы. Экологиянын объекти – тири организмлер хам олардын коршаган табийий орталыгы, аныкрагы, бир путин экологиялык системадагы «озгериушен тири организмлер» хам «озгериушен табийий орталык». Егерде олар озгериушен болмаса, усы организмлер табият, биология, география, геология, гидрология, океанография, метеорология, топырактаныу панлеринын объекти болып калады.
Себеби орталыкта организмлерде барган сайын озгерип барады, ягный эволюциялык рауажланып барады.
Бул турдеги организмлердин озгериуи екинши турдеги организмнин озгериуине себеп болады. Экологияда бул рауажланыу табийий усылда емес, копрек табийий антропоген коринисте, антропоген коринисте болганда да бир нормада емес, балки жуда тезлик пенен кешеди. Сонын ушын да экология пани даслеп Африка, Азия яки Америка континентинде емес, тийкаринан санааты гуркиреп рауажланган Европада пайда болып, онын коршаган табийий орталык жагдайына караганда жанаша, ягный экологиялык жандасыудын жузеге келиуине себепши болды. «Өзгериушен» орталык болса экологиялык сананы белгиледи, калиплестирди хам рауажландырды. Хар бир пан жеке таризде «аякка» турыуы ушын онын оз алдына уйрениу ямаса изертлеу объекти, предмети, озине тан усыллары, дереклери хам алынган натийжелерди изертлейтугын жери болыуы керек. Болмаса бул панлер, тийкарынан жаналары пан тарауы сыпатында тан алынмайды. Тири организмлерди уйрениуши пан биология панлери тарауына киргени ушын да X1X асирдин екинши ярымында экология биология панлер дизиминде туратугын еди. Қоршаган орталык жагдайынын озгериуи, барлык инсан искерлиги салаларында коринис табыуы оны баска пан тарауларында да уйрениуди талап етти. Натийжеде XX асирдин орталарына келип «Экология» деген илим тарауы калиплесе барды хам кейин ала панлер дизимине айналып кетти. Хазирги кунде онын дизиминде 70 ден зыят экологиялык багдардагы панлер болып, олар дерлик барлык пан хам билимлендириу тарауларын камтып атыр. Хамме жумбак сонда бизлер экологияны баска панлер ортасында туткан орнын аныклап алыуымыз керек болады.
Сонлыктан биз таныклы Америка эколог илимпазы Е.Макфедменнин пикирине косылган халда, экологияны баска панлер хам тийкаринан, биологиядан ажыратып алыуымыз жумбактын «ушын» табыу менен тен болып саналады.
Хаммемизге белгили, биологиялык панлер, зоология, ботаника, цитология, биохимия, генетика, морфология, эмбриология, физиология кибилер тири организмлер хам оларды коршаган орталык пенен азлы-коплы байланыслы турде уйренеди. Оларды кандай табийий орталыкта жасауларына карай классификациялайды. Морфологиялык, морфогенетикалык, морфометриялык тареплерин табият нызамлыкларына байланыстырган жагдайда ашып корсетеди.
Медицина, социология, гуманитар панлер болса тири организмлерден есапланатугын инсанлардын озине тан касийетлери, рауажланыу хам прогресс этаплары, харекет етиу нызамлыкларын изертлейди. Экономика, информатика хам математикага байланыслы панлер табият хам жамийет ортасындагы катнасларды сан хам сапа жактан бахалайды, моделлестиреди. Физика хам химия панлери усы, процеслердин мазмун хам манисин анык, дал нызамлыклар тийкарында ашып береди. Улыума алганда, жокарыдагы панлер аркалы табият хам жамийет ортасындагы барлык байланыслар экологияга шекем ашып берилгендей туйиледи. Сонын ушын да кен камраулы панлер арасында экологияга орын бармекен деген орынлы сауал тууылады.
Бизге белгили, заманнын рауажланыуы (тийкаринан X1X хам XX асирлерде) панлердин тарауланыуына алып киятыр. Ен ен жайып баратырган пан тарауы еки ямаса бир неше панлер «кесиспесинде онип шыгып атыр». Бул табийий хам объектив процесс болып табылады. Физика, математика, химия, философия, хукук, география, биология сыяклы «таза панлер» ге талап кемейип баратыр. Себеби бир тарептен, олар оз имканиятларын кемейткен болса, екинши тарептен, жамийетке тийкарынан табиятта бир-бири менен байланыспаган, бири екиншисинен келип шыкпайтугын кубылыс хам хадийселер жок. Хамме процесс хам кубылыслар узликсиз байланыста хам катнаста болады.
Демек экологиянын объекти дегенимизде- тири организмлер хам олардын коршаган орталыгы, аныкрагы бир путин экологиялык дизимдеги озгериушен тири организмлер хам озгериушен коршаган орталык болып есапланады. Не ушын озгериушен дегенде, усы уакыт хам макан озгермесе, организмлер де озгермейди, бир организмдын озгериуи екинши турдеги организмлердын озгериуине себеп болады. Маселен геологлар тортлемши дауирдин акырын, антропоген дауир деп атайды. Усы киши геологиялык дауирдин озинде-ак коршаган табийий орталыкта улкен улкен озгерислери болды.
Сүўрет – Динозаврлардың тийкарғы топарлары. (Динозавры: 1 — бронтозавр (апатозавр); 2 — тираннозавр; 3 — трицератопс; 4 — стегозавр.)
Климаттын ысып барыуы арка хам кубла ярым шардагы мәнги музлыклардын шегиниуине себеп болды. Жасыл орманлар орнын дала хам шоллер ийелей баслады. Жуда коп биологиялык масса менен аукатланатугын ири хайуанлар (динозавр, эхтиозавр х.т.б.) орнын аз азыкланатугын киши хайуанлар ийелей баслады. Инсанлардын пайда болыуы хам олардын ис харекетлери натийжесинде колай климат шараятларында жасаушы барлык «назик» табийий (маканга багыныушы) турдеги хайуан хам осимликлер орнын олардын маденийлескен турлери ийеледи. Қулласы геологиялык коз-карастан киши болган 1-5 миллион жыллар дауамында эволюциялык таризде улкен озгерислер болды. Ал XVIII-XX асирлерге келип жамийетте хам табиятта хакыйкый революциялык озгерислер болды. Бул озгерислер илмий-техника революциясынын натийжеси. Себеби инсаният бул дауирде илим хам техника жетискенликлерин, табият устинен «хукимранлыгын орнатыу» ушын пайдаланды.
Қоршаган орталыктын хазирги экологиялык жагдайы XXI асирде инсаниятты табийий объектлерди тиклеу, саклау хам коргауга каратыуды талап етеди. Инсанларды орап турган коршаган орталык жагдайын саламатластырыу дауир талабы болып есапланады. Инсанлардын табиятга болган (ол унамлы ямаса унамсыз болсын) барлык катнаслары, харекетлери хам харекетсизликлери коршаган табийий орталыкты тез озгериушен жагдайга салмакта. Әне усы табияттын озгериушен касийети тек гана табиятта емес, балким тири организмлер, сондай-ак, инсанларда да оз коринисин тауып атыр.