Илимий билиўдиң методологиясы

Илимий билиўдиң методологиясы.
Тийкарғы түсиниклер
Реже

1. 
   Илим методологиясы түсиниги
   
2. 
   Изертлеўдиң улыўма илимий методлары ҳәм усыллары
   
3. 
   Логикалық методлар: анализ, индукция ҳәм дедукция методы.
   
4. 
   Заманагөй методология мәселеси
   

Илим методологиясы-билимниң спецификалық тараўы, билиў сфераларының парархиясында конкрет илимлер ҳәм философиялық арасында аралық жағдайды ийелейди. Сонлықтан илим методологиясы конкрет илимлердиң изертлеў предметине кирмейди. Оның үстине, конкрет тараўлар изертлеўлери өз областынан сырт рефикияда болыўы ғана емес оның тикары адектив емес қабыллаўға ийе.
Бул ситуцияны Кант жақсы характерлейди: «Никто не питается создать наук, не пологая в её основу идею. Однако при разработке наука схема, и даже даваемая вначале дефиниция наука весьма редко собствуют идее схемы, так как она заложена в разуме, подобно зародыму, все часты которого ещё не развиты и едва ли доступна даже ликарыческому наблюдению. Поэтому нака, так как они сочинаются с точки зрения некоторою общего интереса, следует объяснить и определить не соответственно описанию, даваемому их основателем, а соответственно идее, которая ввиду естественного единства составленных им частей называется основанной в самом разуме. Действительно, нередко оказывает, что основатель наука и даже его поздейшие исследователи блуждают вокруг идеи, которую они сами не уясними себе, и поэтому не могут определить жданное содержание, расчленние(систематическое единство) и граница своей науки» (Кант И. Собр.соч.-М., 1946-с.487).
Жоқарыда айтылғанлардың бәри илимниң рефалекциясының зәрүрлигин дәлийлейди, оның өзин-өзи аңлаўын ямаса илимниң философиясының ҳәм методологиясының исленип шығыўын дәлийлейди. Улыўма метадологиялық билимлерди ҳәм конкрет анализлерди түсиндириўде өте отырып, лейбир «стандартлық» анықламаларды келтиремиз.
«№Методология»-теориялық ҳәм практикалық искерликти қурыўдың ҳәм шөлкемлестириўдиң принциплери менен усылларының системасы, сондай-ақ булл система туўралы тәлмймат.
«Метод туўралы тәлиймат»-методология, методты изертлеў (айрықша философия ҳәм жеке илимлер тараўында) ҳәм жаңа мақсетке муўапық методларды ислеп шығыў Метод туўралы тәлиймат жаңа дәўир тусында биринши рет жаңа дәўирде пайда болады. Оған дейин илим ҳәм илимий метод арасындағы айырмашылық жүргизиледи»(Философический энциклопедический словар.-С.266).
Солай етип, жүдә қысқа анықламасында методология-бул билиўлик искерлик жоллары ҳаққында тәлиймат. Тағы да айтамыз: илимниң методологиясы эффектив билиўлик искерликтиң искерликтиң улыўма принциплерин аңлатыўға уқыплы, изертлеўдеги объекттиң конкрет жолларын көрсете алмайды. Методология улыўма подход ҳәм принциплерди ғана ислеп шығады, бирақ методологиялық билим бола алмайды, жаңа билим алыў ушын «рецептура», «технология» бола алмайды. Методологиялық билимлердиң функцияларын түсиндириўде көп ғана вариантлар бар. Олар Г.Лейбництиң «Об искусстве открытия» мийнетинде айтылған. «…Людские умы подобнорешету, которое в процессе мышления тряирт до тек пор, пока через него не пройдут самые маленькие частица. А пока они проходят через него, спекуляривней разум аквадывает до, что ему представляет этих.
Это можно сравнится с тем, так некто, желающий поймать вера, приказнет всем гражданам пройти через некие варота, а потерневтаму стоять у ворот и смотреть. Но, чтобы ускорейе дело, можно применить метод исключения. Ведь если ограбленный будет утверждать, что вор был мужчина, а не женщина среднего возраста и не юноша или ребенок, все они (до есть не являющиеся объектом поиска, его целью) смогут пройти безнаказанно»
(Лейбниц Г. Об искусстве открытия – М, АСТ 1984 с. 298)
Бул мәнисте қәлеген методологиялық жумыс бүгинги гезекте унамсыз роль ойнайды.
Методология билиулик искерлик тууралы илим сына таза еки тийкарғы формада сәулеленеди: дескрективлик ҳәм нормативлик.
Дескриттивлик методология
Бул тийкарынан илимий билимниң қәлиплесиу тарийхы. Ол тәлим барлық процедектерге толы, аналогиялар бар, олар бигизлик акттиң стератиттиң тарийхый тийкарында көриниске ийе.
Айтыу керек, тарийхый илимий жумыслардың методологиялық әҳмийетисаналы түрде анықланбайды. Тиккелей алғанда дескритив методология – булл анау я мынау илимниң рефлекциясына «биринши» ҳәм әззи дәрежеси ямаса бул илимниң өзин – өзи танып билиу дәрежеси.
Норматив методология методологиялық принциплерде қәлиплескен билиўине искреликтиң улыўма әҳмийетли жоллары ҳаққында тәлиймат. Басқаша айтқанда, норматив методология –илимниң өзин-өзи билиўиниң феномени, анық рефлекция.
Бул жерде «анық емес («не явная») методология» басқаша айтқанда «протолидология» ҳаққында изертлеўшиниң индивидуаллық изертлеў тәжирийбеси туўралы айтыў керек.
Улыўма алғанда жеке илимдеги изертлеўшиниң көпшилиги усы «протометодология» тийкарында ямаса тәжирийбеден келип шыққан интуацияның ис алып барады.
Методология басқа подходта тийкарынан методологиялық методологиясы менен ис алып барады. Бунда формаль ҳәм мазмунлы методология бөлинеди.
Формаль методологияның предмети-илимий формаль методология илимий билимди тийкарында проблемасы менен тығызырақ байланыслы.
Мазмунлы методологияның предмети-тийкарынан жаңа илимниң пайда болыяы ҳәм оның өсиўи. Усы себепли мазмунлы методология илимий билимниң тарийхый –логикалық процесслерин анализлеў менен тығыз байланыслы. Формали методология позитивизм ҳәм неопозитивизм ушын характерли (Кант, Милль, Карнан, Влденгелм) мазмунлысы постнозитивизм (Поннер, Кун, Фейрбанд)) ушын характерли.
Иеарархиялық планда методологияны классификациялаўда үш дәрежесин бөлип көрсетиў мүмкин: философиялық, улыўма илимий, жеке илимий.
Методологияның философиялық дәрежеси гносология проблемаларына (эписимология, билиў теориясы, билиў туўралы тәлиймат) жақын.
Жеке илимий дәрежеси сәйкес жеке илим системасының (маселен, «физика методологиясы», «химия методологиясы»,»экологиялық проблемалары», «лингвистиканың методологиялық проблемалары») синтези.
Бизиң тийкарғы дыққатымыз булл жерде норматив методологияға бағдарланады.(Бул бойынша норматив методологияда улыўма илимий ҳәм жеке илимий билимлерде мазмунлық дәрежеде қаралады).
Илтимий метод туўралы философиялық дәрежелер антик дәўирдеги билиў туўралы тәлийматларда бар. Илимий билимниң методологиясы билиў туўралы тәлийматының тийкарғы үш түри менен байланыслы. Олар: сенсуализм(эмпиризм), рационализм (интеллектуализм), агностизим (ямаса слепризм, ол көбирек нормализмде коринеди).
Канттың айтқаны бар: «В отношений предмета всякого познания нашего разума одни философия были только сенсуалистами, а другие –только интеллектуалистами. Эпикура можно считать саньак выдающимся представителем сексуализма, а Платона – самым выдаюшимая представляем интеллектуализма. Странники первою направления утверждает, что действительно только прериета чувство, а все остальные есть плод воображения, сторонники второго направления, наоборот, утверждали, что чувства дают только видимост а инстнне познлется только рассдном. Первые не оспаривали реальности рассудочках понятии, но они считали её счигив логической реальностью, в то время как другие – мистической. Первые допусками рассдочнас понятия, но признават только чувственно воспринимаемая предмета, второе настаивали на том, что истенные предметы только умопосригаемые, и дождали содерцание частого рассудка, свободного от всякой чувственности, которая по их синению, только запутывает чистый рассудока. ZВ отклонении проискождения познания на основе чистого разума, возникает ли оно из опыта или независимост от него имеет свой источник в разуме. Аристотель может считаеться главой Ампириков, Платон – главой коологистов. Локк в Новое время спедовал первому, а Ленбниц – второму (ходя он был далек от мисдической скетана), все же они не могли ещёразрешать этот спор. Во всякому случае, Эпикур гораздо последовательнее применял эмпирическую спехаму (так как свими выводаны он никогда не выкадил за преволи опыта) чем Аристотель и Люкк(восообнекасти последний)»
(Кант И.Слобр.соч – М: Наука 1994 – С 497)
Бул текстте эмпириклер деп ҳақыйқый билимге баратуғын жолда пикирлеп ой жуўыртыўға (в рассудочных Умозрениях) көретуғынлар, бирақ тәжирийбеден сыртқа шықпайтуғын философлар турады. Тәжирийбениң шегарасынан шықпайтуғын философлар Канттың терминологиясы бойынша мегафизиклер деп аталады. Шынында да Эпикур ҳәм Аристотель ҳәм Лакк ҳәм ҳәрқыйлы формада бирликке ийе болды. Ҳақыйқый билим тек интелектуаллық сферада алыныўы мүмкин, бул ўақытта эмпириялық материал болатуғын болса тек ғана пикирдиң билимин (знание мнение), шама менен, жақын билим бере алады ғана.
Лакк (1632-1704) ҳәм Лейбниц (1646-1716) Бэканның (1561-1626) ҳәм Декарттың (1596-1650) мийрасхорлары, избасарлары болар екен, әсиресе соңғыдан билим тараўдың қәлиплесиўин (биз оны ҳәзир илимниң философиялық, логикасы ҳәм методологиясы деп атаймыз) баслаймыз.
Анық ғана тек илимий билиўдиң методологиясы (тек философиялық билиў-гнесология, билиў теориясы, билиў туўралы тәлиймат ғана емес). Жаңа дәўирде айрықша бағдар сыпатында раўажланды. Биринши булл Бенонның Жаңа органын (1620), Р.Декарттың «Метод туўралы пикирлеў»(1637) ҳәм А.Арно ҳәм П.Неколдың «Полароиялық логикасында» («Логика, ямаса ойлаўдың исскуствосы»(1662) жақты шығарыяы менен байланыслы. Соңғы мийнеттиң атамасы Франциядағы ҳаяллар монастырының атамасы менен байланыслы «Пор-Рояль»-XVII әсирдеги яненизмниң орайы.
XVIII әсирде илимий билиўдиң проблемалары Д.Блий, И.Канттың дүньяны илимий билиўдиң имканиятлары ҳәм шегараларында даўам етилди.
Егер Бэнон ҳәм Декарт ҳақыйқый билимди алыўдың иетодын эмпиризм ҳәм рационализмге сәйкес шешкен болса, Кант орайлық проблема сыпатында дәўлет дүньяны илимий билиўдиң мүмкиншиликлерин ҳәм шегаралық болып көретин ҳәм соның менен бирге илимий ҳәм илимий емес билимди билиў проблемасын көреди. Бул мәнисте Кант өзине дейинги тәлийматларды адамзат билиўдиң дүньяны билиў имкниятларына қарай догматиклик (мәселен, Бэнонның эмпиризм, Декарттың рационализм) ҳәм скендиклик (мәселен Юмның агностцирдеги) болды.
Догматизмде: дүньяны танып билинеди, айырмашылық тек ғана ҳәрқыйлы билим жолындағы көзқарасларда.
Скендиклерде: дүнья танылып билинбейди.
Кант тәлийматынан критикалық деп атады: дүньяны танып билиўи болады, бирақ ол мүмкиншиликке ийе тәжирийбе шегарасынан ғана, олда болса сондай тәжирийбе тийкарында ол Кантлық мәнисте ғана.
Кант илимди қурайтуғын тийкарғыларда болып көрсетеди: предмет ҳәм метод (билиўроды, билиў усылы), олар жеке илимлерди болыўдың критерийлери: «Когда нужно представить какое-нибудь незнание как науку, до прежде всего должно в точности определить ту отличнительную особенность, которую оно не разделяет ни с каким другим познанием и которая, таким образом исключительно ему совственна, в противном случае границы всех нак сольются и ни одну из них нельзя будеть основательно изложить сообразно с её природой.
Идея возможной науки и её области основывая, прежде всего, именно на такой отличнительный особенности, в чем бы она ни следояла-в различии ли предмета, или источников познания, или же рода (можно сказать «метода», «способа») познания, или наконец, в различни некоторых, если не всех, этих отношений вместе».
По канту главный характерный признак научности знания-его системность. Системностьзнания определяется методом. Исскуство построения системы Кант называет архитекторкой «Под архитектоникой я разумею исскуство построения система. Так как объиденное знание именно благодаря систематическому единству станомвится каукой, то есть из проемого агрегата знаний превращая в систему тто архитектопока есть знание о научной стороне наших знаний вообще, и следовательно, она необходимо входить в учение о методе»(Кант И. Критика чистого разума.-С21)).
Архитектопика методты қураўшы болса болар екен, ол системалық характер илимий билимниң бас белгиси сыпатында метод пенен белгиленеди екен онда Канттың изи менен биз жүдә қысқа айтыўымыз мүмкин илим булл метод.
Кант илимий билиўдиң қәлиплесиўине байланыслы идеялары төмендегише:
-затлардың өзине тәбияты бар, бирақ ол принципиаль билиндейди ҳәм илимий билиўдиң предмети бола алмайды;
-дәлийлеў мүмкин болған тәжирийбениң затларының жыйындысы сыпатында түсиниледи, билинеди ҳәм дәлийлеў предмети болады;
-Таллаў туўралы билимлер априры(a priori) алынған билимлер, бирақ ҳәммеси емес, ал тек ғана эксперименталлық жағында тексериў имкканияты барлары( тастыйықлаў ямаса бийкарлаў). (Биз булл жерде мүмкин тәжирийбе шегарасында априор билимлер ҳаққында)
-илимий билим адамзат билиминиң басқа түрлеринен системасы менен ажыралып турады, билимге системалық ҳәм пүтин характерди метод береди;
-объектив тәжирийбелик билим булл затлардың өзгешелиги туўралы билим емес, ал мүмкин тәжирийбе шегарасындағы улыўма зәрүрли ҳәм ғалаба билим;
-пикирлеў искерлигине (рассудочная деятельность) системалық бирликти ҳадден болдырады;
-метод булл основоположениелери сәйкес ҳәрекеттиң усылы, оның үстине илимий методлар ҳәрқыйлы болыўы мүмкин, бирақ миннетли дәўирде системалы болыўы шәрть;
-илимий билиўдиң ең жақсы методы –критикалық метод.
Канттың идеялары өзгериссиз ҳәм қанша ойланып көрилген түринде XIX ҳәм ХХ әсир философиялық-методологиялық тәлийматларында, қәлеген эксперименттиң теориялық жүклениўинде, верификация ҳәм фальсификация принциплеринде илимий билиўдиң шегаралары, изертлеўин ҳәм изертлениўлердиң өз-ара тәсири(адам өзиниң макроскопиялық инструментлери ҳәм түсиниклери) системасы, илимий билиўдиң идеялары ҳәм нормалары туўралы ҳ.т.б. сақланды.
Кант: тәбияттанылық билимниң статусын қәлеген a priori билим ала бермейди, тек мүмкин болған тәжирйбе шегарасындағы билим ғана ол эмпириялық (эксперименталлық) тексериўде тастыйықланады ямаса бийкарланыўы мүмкин.
Ең сонында Канттың идеяларының ишиндеги өз затлардың өзин емес, ал мүмкин адамзат тәжирийбесиндеги затларды киргизер дәўлет түстиниги өзинше, бирақ толық квант механикасының копенгагенлик интериренациясына үнемлик, биликликтеги ҳәм билиўин системалық, факт приципикасы өз-ара байланысын жоқ етиўге болмайтуғынлығы тастыйықланды.
Канттың илимий –билиўдиң методологиялық қалиплесиўиндеги тағы бир усылы: адам билиўиниң илимий –критикалық конститутивлиқ ҳәм метафизикалық регулярлық бөлеклерин қатаң болды.
Канттың идеялары тәжирийбеге тийкарланған дәлийлениў ҳәм билиўдиң философиялық теориясының синтези болды.
Жуўмақ: илим методологиямсы математикадағы теориялық аксиоматикалық усыл менен курыў сыяқлы болды. Дәслеп анық мәлим ой (соображение) тийкарында «аксиоматикалық системаны» жақлап алады-билиў методының принципиаллық тийкарлары, соң ала методологиясы толық системасын қурады. Мәселен Бэнонда «улыўма аксиомалар» эмпириялық билимлерде, Декартта-билиўдиң субъекттиң интелектинде, Кантта таза ақыл ойда ( в «чистом разоме») ҳәм сезиўликтиң априорлық формалары.

Изертлеўдиң улыўмаласқан методлары.

Буның структурасында үш дәреже бар: эмпириялық изертлеўдиң методлары, теориялық билиў методлары, улыўмалогикалық методлар ҳәм изертлеў приемлары.

Эмпириялық изертлеў методлары

Бақлаў-однократный сезиў арқалы машқалаларға таянған ҳәм мақсетке бағдарланган предметлерди пассив изертлеў Бақлаў барысында билиў объектлерин тек сыртқы дереклери ҳаққында ғана емес, ал оның тийкарғы қәсийети ҳәм қатнаслары ҳаққында ҳәм мазмунына ийе боламыз.
Бақлаў тиккелей, қыя мәселен техникалық приборлар ҳәм басқада қурылмалардан әмелге асады. Илимниң раяажланыяы менен ол жүдә қурамаласады. Илимниң бақлаўға тийкарғы фактлер: замыслдиң бир мәнислиги(не бақланады), қадағалаўдың я қанша баклаў я басқа методлардың жәрдеминде (мәселен эксперимент) әмелге асыўы. Бақлаўдың әҳмийетли моменти оның дәрежелерин интерфикисациялаў-приболардың көрсеткишлерин растификациялаў ҳ.т.б.
Эксперимент-изертлеўдеги процесске актив ҳәм мақсетке муўапық араласыў, изертлениў объекттиң сәйкес өзгериўи ямаса оның арнаўлы исленген ҳәм қадагаланган шараятларда тиклениўи изертлеў барысында объект оның мәнисин ашпайтугын шараятларды тәсиринен бөлекленеди.
Эксперименттиң тийкаргы өзгешеликлери:
А) изертлеўобъектине быраз актив (бақлаўға қарағанда) қатнас:оны изертлеў ҳәм қайта қурыўға дейин;
Б) объекттиң ҳәрекетин тексериў ҳәм нийетлерин тексериў имканияты.
В) изертлениўдеги объектти изертлеўшиниң ислеген бойынша көп мәртебе қайтадан тиклеў.
Г) тәбияттың шарайытларда бақлаў мүмкин емес қубылыстың қәсийетлерин табыўмүмкинлиги.
Эксперттиң динлери ҳәрқыйлы Функциялары бойынша изертлеў (поисковые), тексериў (контрольные), қайта тиклеў (воспроизвозящие) эксперементи болады. Объектлердиң характери бойынша физикалық, химиялық, биологиялық, социаллық ҳ.т.б. эксперементлер болады. Санлық ҳәм сапалық эксперементлер болады. Ҳәзирги илимде онша экспертсихз – ойлық процедуралар шамасын (идеаласқан объекттиң үстинен өткерилетуған) кең тарқалған.
Сапластырыў – объектлердиң уқсаслығын ямаса айырмашылығын тексериўши билиүлик операция (ямаса сол объекттиң басқашаларына бағдарланады). Ол тек бирдей предметлерге тийисли. Салыстырыў тийкарғы белгилер арқалы әмелге асырылады.
Салыстырыў аналогияның тийкары болады, салыстырмалы – тарийхый метод болады.. оның мәниси: бирған қубылыс ямаса ҳәрқыйлы бирге жасаған қубылыслардың ҳәр түрли басқышлардың (период, фаза) билиниўде улыўмалық ҳәм айрықшалық ашыў.