Тема 15. Транспорт шөлкемлеринде экономикалық анализиның өзгешеликлери

Тема 15. Транспорт шөлкемлеринде экономикалық анализиның өзгешеликлери

15.1. Базар экономикасы жағдайында транспорт шөлкемлеринде экономикалық анализиның ўазипалары.

15.2. Тийкарғы фондлар ҳәм олардың амортизациясының анализи
15.3. Лизинг айланымы анализиның өзгешеликлери
15.4. Транспорт шөлкемлеринде фондлар ҳәм финанслық нәтийжелерди анализлеўдың өзгешеликлери

Транспорт карханаларынын карежетлери 9400 «Дауир карежетлери» счетында есапка алынады. Онда котере база хам складлар, сууыкханалар хам т. б. лардын товарларын келтириу, саклау, кайта ислеу, жуклеп бериу хам котере реализация кылыуга байланыслы карежетлер корсетиледи.

Катнас карежетлердин аналитик анализи котере хам киши сауда карханалары ушын улыума болган статьялар номенклатурасы бойынша журитиледи.
1.»Темир жол, суу, хауа, автомобиль транспортында тасыу карежетлери» бабында: товар хам онимлерди ози хам жалланган транспортта тасыу карежетлери: транспорт, транспорт-экспедиция шолкемлери хам байланыс карханаларынын толеу талапнамалары бойынша карежетлер, товарлар хам онимлерди транспортка жуклеу хам тусириу менен шугылланыушы шолкемлер хызметине толеулер; экспедицион ис хам баска хызметлер толеулери; транспорт куралларын ремонтлауга жумсалган материаллар жыйындысы; жуклерди станция, пристань, порт, аэропорт ямаса транспорт экспедиция шолкемлери складларында хужжетлердегидей жуклерди алып кетиу ушын нормал муддет арасында сакланганлыгы ушын толеулер; тасылатугын товар, онимлер экспертизасы хам сыпатынын анализ карежетлери; шакапша жоллары хам улыума пайдаланыуда болмаган складлар хызмет корсетиу толеулери бойынша темир жолга онын менен дузилген шартнамага коре толенетугын толемлерде косып есапка алынады. 9400 счетда транспорт куралларынын турып калганлыгы хам жук тасыудын баска кагыйдаларын бузганлыгы ушын толенетугын жарималар, егерде складтын зыяны аныкланбаган болса есапка алынбайды.
Транспорт карханаларында карежетлердин анализи 9400 «Дауир карежетлери» счетында журитиледи. Бул счетда дукан, киоскалардын сондай-ак товарларды майда котере реализация кылыушы базарлардын барлык карежетлери корсетиледи. Тасып журип сататугын хам коспа саудага караслы карежетлери есапка алынады.
Транспорткарежетлеринин аналитик анализи баптын 3-киши болиминде баян етилген баплар номенклатурасында журитиледи. Барлык баплар мазмуны да котере хам киши сауда ушын бир кыйлы. Бул номенклатурасынан ишки хожалык анализинда турган карханалар карежетлерин режелестириу хам есапка алыуда пайдаланылады.
Хожалык анализиндагы сауда бирликлери бойынша шыгынларды есапка алыуда карежетлер туурыдан-тууры хам улыума карежетлерге ажратылады. Туурыдан-тууры карежетлер – дегенде дуканнын оз мутажликлери яки сауда шолкеми тарепинен бир дукан ушын кылынган карежетлер тусиниледи. Бул шыгынлар баслангыш яки жыйым хужжетлер анык дуканнын аналитик анализина туурыдан-тууры откизиледи. Бирлеспе, сауда шолкеми яки дукан тарепинен бир неше дукан (филиал болим) лерге кылынган карежетлер улыума карежетлер есапланады. Бул карежетлер хар айда танланган базага арнаулы дузилген есап-китаплар тийкарында дуканлар арасында жуумакланады.
Улыума карежетлер дукан шыгымларына томендеги тартипте киритиледи. Темир жол, суу хам хауа аркалы тасыу карежетлери хар бир дукан тарепинен алынган товарлар брутто ауырлыгына пропорционал жуумакланады.
Автомобиль тасыу карежетлери: транспорт исине аспай толеуде дукан тарепинен алынган товарлар брутто ауырлыгы хам аралыкка пропорционал, саатына хак тоеуде хар бир дукан ушын сарыпланган вдалолатномага пропорционал яки хар бир дуканга келтирилген товарлардын томенги бахасы бойынша жыйындысына жуумакланады. Оним жеткизип бериуши менен дузилген шартнамада белгиленген товарлар жыйындысы процентине пропорционал жуумакланады.
Бир неше дуканларга хызмет корсетиуши хызметкерлердин ис хакы олардын хызмет корсететугын карханаларга сарыпланган вдалолатномаларына пропорционал яки баслыгы менен келисиуине коре жуумакланады.
Имарат, хана хам инвентарды ижарага алыу, тийкаргы куралларды автоматластырыу карежетлери, егерде имараттын бир кабатында жайласкан бир неше дукан болса, ортада жуумакланады.
Бир имаратта бир неше дукан болган жагдайда имарат, хана, инвентарларды саклау карежетлери есап-китап ушын кабыл етилген корсеткишлерге коре жуумакланады: ысытыу дуканнын ийелеген майданына карай, суу хам канализация дукан хызметкерлер санына пропорционал.
Сауда реклама карежетлери: алынган этикетка, фирма кагаз калталары, озине сай орау кагазлары (упаковка) хам т. б. лар мугдарына пропорционал. Рекламага байланыслы баска карежетлер хакыйкый товар оборотына пропорционал жуумакланады.Тара операцияларынан дарамат оним жеткизип бериушиден шийша ыдысларын топлау хам саклау карежетлерин каплау ушын алынган пуллар болегинде жуумакланады. Жуумаклау оним жеткизип бериушиге кайтарылган шийша ыдыслар залог жыйындысына пропорционал амелге асырылады.
Баска карежетлерди жуумаклауда турли базис корсеткишлерден пайдаланылады:
-мамлекетлик социал камсызландырыулар дуканлардагы ис хакы суммасына сай жуумакланады;
-касса хожалыгын журитиу шыгымлары, экспертиза товарларын лабораторияда тексериу карежетлери, саудадан тускен пулда инкасса кылыу шыгымлары, информацион есаплау хызмети карежетлери хакыйкый товар айланбасына пропорционал жуумакланады;
-газета хам журналларга жазылыу, маглыуматнама адебиятларын, катологлар, колланбалар хам баска материалларды алыу карежетлери, тийисли баспанын хакыйкый алынган мугдарына пропорционал жуумакланады.
Карежетлердин хар бир турин жуумаклау ушын: есап-китап дузилип, онын графаларынын биринде базис корсеткишлер келтирилип, шыгымлардын тийисли турине пропорционал жуумакланады.
Катнас карежетлеринин аналитик анализи тууры алып барылатугынлыгын кадагалау ушын хар айда жыйым ведомосты дузилип, онын айрыкша катарлары ишки хожалык анализинда турган дуканлардын хар бирине ажратылады, графаларда болса наменклатуранын хар бир бабы бойынша карежетлер корсетиледи. Хар бир катар хам графалар бойынша жыйынды акыргы айдагы катнас карежетлеринин улыума суммасына тен болыуы керек.