Өзбекстан республикасы жоқары ҳӘм орта арнаўлы билимлендириў министрлиги бердақ атындағЫ Қарақалпақ МӘмлекетлик университети

Арал тенизи бассейнинде экологиялык кризистин рауажланыуы

	%л.бирлиги.	qoyy	qouy	qooy	w000
Тениз курыуы менен пайда болган жана туз шоли	кв.км	Жок	qe0w00	ei000	rw000
Тузлардын физикалык массасы,тузлы шолден котерилген шанлар	млн.т	Жок	t00	we00	ee00
Туз хам шан тозанлардын таркалган майданлары	Мын. кв.км	Жок	q00-qt0	wt0-e00	r00-rt0
Туз хам шанлардын осиуи	кг/га	Жок	q00-w00	t00-u00	u00-qq00
Экологиялык жагдайдагы халыктын саны	Мын.адам	жок	t00-y00	e000-et00	et00-u000

К лимат жагдайына тасири
Арал бойы климаты кескин континенталлыгы менен ажралып турады. Кейинги бес он жыл ишинде Арал тенизинин каддинин пасейиуи менен климат жагдайларынын озгериуи жуз берди. Арал климаты регулятор хызметин аткарып турган еди. Себеби Сибирден киятырган сууык хауаны, жазда катты ыссы хауаны жумсартып турды. Жаз айлары кургак хам кыска, кыс айлары сууык хам узак. кыс айлары хам жаз айларынын температурасы еки-уш градуска котерилди. Атмосфера жауынлары бир неше есе кыскарды. Жокары дарежедеги пууланыушылык, хауадагы ыгаллык кыскарды. Арал бой климатынын характерлиги онын шан хам тузлы самаллардын тез-тез кайталанып турыуы
Арал тенизинин курыуы онын курыган ултанынан котерилген самал эрозиясын кушейтти хам бул оз гезегинде Орта Азиянын хауа бассейнин шанланыуына алып келди. Бул шанлар узак аралыкларга жетип барады. Санкт-Питербург Университети илимпазларынын Памир хам Тяньшань хам Арал бойы атрапынан алынган аэрозол пробаларын анализ еткенде, бул шанлардын усы тауларга жетип барганлыгы далилленди. Бул албетте бул таулардагы музлардын ериуине №ар сызыгынын озгериуине алып келеди. Памир Алтайда мынга жакын музлык, залай алатауында uq музлык, Акширак музлыгы тез кыскарды. Тянь-шань тауындагы музлыклар u-qe м кыскарган.Бул орайлык Азия ушын нешше жыллар дауамында табийи байлык болып киятырган душшы суу запасынын азайыуына алып келеди. Бул оз гезегинде Амударья *ам Сырдарья Сууынын тойыныуынын кемейиуине алып келеди.


2-лекция. Палеоэкология ҳәм цивилизация динамикасина байланыслы заманагөй машқалалар.
Жер, суў, ҳаўа муқаддес есапланып алғашқы дәўирде аңшы теримшилер жәмийетинде түрли исенимлер пайда болған. Дуняда дәслепки динлер қәлиплескеннен кейин адам дунья қарасының түрли (мифологиялық) қәсийетлери қәлиплескен. Бул дәўирде тәбиятқа сыйыныў өз әҳмийетин жоғалтпады. Инсанды тәбиятқа қатнасығы тарийхий процессте өзгереди. Тәбият система, оның нызамлықлары, тәбият раўажланыўы инсан турмысының тийкарғы қуралы екенлиги белгили. Тәбийий қоршаған орталық инсан пайда болмасынан млрд жыл алдын қәлиплесип болған.
Адамзаттың мәдений қоршаған орталығы болса оның искерлиги нәтийжесинде қәлиплеседи. Оның орайында адамның өзи жайласқан. Материаллық мәденият инсанның кунделикли турмысы нәтийжесинде өзгерип турады ҳәм тәбиятты өзгертеди.
Әййемги заманларда вулкан атылыўы, жер силкиниў, суў басыўы, қурғақшылық цивилизациялар раўажланыўына тәсир қылды. Әййемги цвилизацияси тәбийий орталыққа тәсир көрсетти. Ирригация - жасалма суўғарыў системасының раўажланыўы нәтийжесинде суў дереклери (ири дәрьялар) ҳәм өнимли жерлер кең көлемде өзлстириледи. Нәтийжеде жерлер шорланады.Урыслар қоршаған орталыққа жаман тәсир қылды. Әййемги жазба дереклерде қоршаған орталықты асыраўға шақырады.
Экологиялық тийкарлар ҳәм тарийхий процесслер өзгериўиниң мәденият раўажланыўына тәсири.
Инсан энергетикасы атмосфера ҳәм климат бузылыўына алып келди. Минерал рудалар кемейип, инсан генофонды қәўип астында қалған. Тәбият өзгериўи нәтийжесинде кеселликлер көбейип бармақта.Унамсыз тәсир нәтийжесинде генетик кеселликлер көбейип, адам генофонды өзгерип баратыр.Яғный инсан ҳәм тәбият байланысының унамлы мазмуны оның оптимал көринисте сақлаў мәселеси жоқарыламақда. Машқалалар: экономикалық, техникалық, идеялық машқалалар ишинде ең әҳмийетлиси экология машқаласы есапланады.
А.С.Мавзенниң пикиринше тәбияттың өзине сай қарама қарсылықлары жоқ. Оның гармоник тәризда қәлиплескен система, тәбияттағы қарама қарсылықлардың дереги инсан. Алдынғы дузим дәўир сиясатында режели, планластырылған дәўирде 100 млн тонна зәҳәрли шығынды шығып турыўы ҳәм зыянланыўы анықланды. Экологиялық сиясат путкил инсаниятты, путкил қәсийетлерин өзгертиўин талап қылады. Яғний экологиялық мәденият қәлиплесиўи шәрт. Келешекте мәмлекетлердиң экономикалық қудиретин ислеп шығарыў емес, бәлким инсан шешеди. Қәдриятлар философиялық раўажланыў бағдары бул дуньяда жасаў тийкарғы мақсет. Тәбият менен байланыс қурамалы машқалаға айланды.
Бугунги экологиялық процесслер XVIII-XIX әсирлерде жуз берген климат өзгерислериниң даўамы сыпатында баҳаланса болады. Ақырғы 200 жыл даўамында температура метрологиялық жағдай ҳәм басқа экологиялық процесслар әсбаплар тийкарында өлшенип бақлап барылмақта. Ақырғы 60 жыл даўамында путкил мәмлекетлер аэрологиялық ҳаўа анализлерди бақлаўын баслады.
Климат өзгериўине келсек, XX әсирдиң басланыўы жыллы климат пенен басланған. Мысалы, Англия аймақларында орта жазғы температура 15,8 градус, қысқы орта температура -4,2 градусты қураған, буның себеби атмосферада SO₂ ни кемейиўи емес, бәлким ҳаўа церкуляциясының өзине сай мәўсимине байланыслы. Усы дәўирде Европа аймақларында тийкарынан самал қубла батыстан, яғный Атлантика океанының қубла аймақларынан есип турған.
Климат температурасы төменлеўи болса ҳаўа қурамында техноген аэрозон бөлекшелериниң көбейгенлиги себепли деп, лекин бул жерде самал есиў пулиразвитив барикоцелкуляр режимин ҳам арқа ярымшар аймақларының өзгериўин есапқа алыў керек. XX әсирдиң басындағы ҳаўа райының есиўи жерди қубла ҳәм арқа аймақларында бақланған. Буның себеби атмосфераның батысы бағдарындағы жер церкуляциясының кушейиўинен ибарат. Нәтийжеде Арктиканың шығыс бөлеги аймақларында 24 жылдан 45 жылға шекем музлаў майданлары 1млн кв кмге жоқ болады. Таў музлықлары (Алп, Алтай, Памир, Туркия, Африка таўлары ) майданлары азаяды. Арқа Америка, Греландия, Исландия контенентал музлықлары майданы тараяды. Бул ўақыялар атмосфера қурамында SO₂ кескин тәризде асып кетиўине шекем жүз берген.
XX әсирдиң орталарында 1950-1973 жылға шекем арқа ярым шар аймақларында муз ҳәм қар басқан майданларының көлеми 33 дан 39 млн кв кмга көбейеди. Улыўма алғанда ХХ әсирдиң 2 ярымында ҳә рбир 10 жыллық даўамында температура 0,2 градусқа пәсейип келген. Ақырғы 10 жыллықлар даўамында барған сайын қыс мәўсими қурғақ ҳәм суўық келди. Улыўма алғанда Арқа ярым шар аймақлары кескин өзгериўи турли катастрофаларға алып келиўи турган гәп. Ақырғы жыллары Орайлық Азияда Каспийдиң көтерилип, Арал теңизиниң болса пәсейип барыўы гузетилмекте. Гидрологлардың есаплаўларына көре Амудәрья ҳәм Сирдәрья суўлары бийкарға Арнасой, Сарықамиш, Айдаркўл ҳәм ҳәўизлерге ысырап қылынбаса100 жыл даўамында Арал негизги ҳалына келиўи мумкин. Бирақ ақырғы жыллары кутилмеген аномалиялар жуз берди. 1988 жылы Кариб теңизи аймақларында ыссы температура ҳукимран болып, ураган (боран) пайда етеди. Нәтийжеде Ямайка атаўы аймағында ярым млн адам қалады. Мысалы, Америкада жуз берген қурғақшылық ғәлле өниминиң 30% га кемейтти. Бангладеш аймақларында жуз берген апатшылық 25 млн адамды баспанасыз қалдырды. Антарктидада болса бойы 130 км келетуғын айзберг контенентал айрылып океанға тусип кетеди.
1988 жылы есаплаўларға көре энергетика искерлиги себепли 5,5 млрд тонна углерод атмосфераға шығарып тасланды, және 2,5 млрд тонна тоғай пожарлары болған. 2010 жыл атмосфераға шығарылған углерод көлеми 10 млрд тоннага жеткен. Дуньяда углекислый газ ислеп шығарыў тараўында АҚШ, Қытай биринши орында турады. Булар дунья углерод газиниң ярымын шығарады. Соңғы жыллары ҳаўа райының қолайсыз келиўи ҳәм арқа ярым шарда жуз берген қурғақшылық АҚШ, Россия ҳәм Қазақстан ғәллекерлери өниминиң 35% ин жоғалтыўға алып келген.
Есаплаўларға көре атмосфера температурасы 2050 жылға шекем 3 градусқа, ал океан бойы 1 метрга көтериледи. ХХI әсирдиң ақырына болса 2 метрга көтериледи. Болжаўларға көре жер жузиниң тәбийий аймақлары кескин арқаға қарап шегинеди. Бирақ жер жузиндеги ҳәзирги экосистемалар бундай тезликте көше алмайды, млн млн кв км майданлар қурып қалады.
Екинши ири машқала атмосфераның жоқарғы бөлегиндеги азонның тесилип барыўы. Таза ишимлик суўы ҳәм таза ҳаўа бул ҳам дефицит болып бармақта. Путкил тири организм тропосферадан дем алады.
Жаңа машқалалар турли ашылыўлар пайда еткен техноген машқалалар
Ҳәзирги техника, авиациялар, танклердиң тәбиятқа зыяны шексиз. Хрущёв дәўиринде “Новая земля” атаўында 50 мега тонналы водород бомбаны партлатып көрген. Нәтийжеде 400 км радиусында тири жан қалмаған. Ҳәзир әскерий системада геноноцид тусиниги кең қолланылады. АҚШ Вьетнам урысы дәўиринде 21 млн авиа бомба таслаған, 230 млннан артық снаряд атқан, партизанларға қарсы гүресиў мақсетинде арнаўлы аўыр техника жәрдеминде Ветнам жоллары бойлап, 300 метр путкил тоғай ҳәм өсимликлерди кесип шыққан. 10 жыл урыс даўамында Ветнам тоғайлары устинен 72 млн литр гербидцит ҳәм басқа зыянлы элементлерди таслағаны мәлим.