Өзбекстан республикасы жоқары ҳӘм орта арнаўлы билимлендириў министрлиги бердақ атындағЫ Қарақалпақ МӘмлекетлик университети

Арал бойы экологиялық машқалалардың келип шығыўының палеоэкологиялық тийкарлары

Конец формы

Арал машкаласы
Арал машкаласынын шешиу жоллары.
А) Арал тенизи кашан пайда болган
В) Арал тенизи бассейни
Г) Арал бойы регионы
Д) Арал тенизи табияты хам онын каддинин озгерип турыуы
Ж) Арал экологиялык дагдарысынын келип шыгыуы
Арал тенизи кашан пайда болган


Арал тенизи - материк ишиндеги баска жакка агып кетпейтугын тениз хам кол характерли белгилерине, касийетлерине йие болган улкен дузлы суу ангары.
Буннан 2 млн. жылдан аслам уакыттан баслап, Арал тенизи бир неше мартебе толып тасып, кургап калып турган. Ал ХХ асирдин екинши ярымында Арал тенизи бурынгы жагысларынан узаклап кеткен уакытта, тениздин курыган ултанынын аййемги тереклердин калдыклары табылган. Радиометриялык изертлеулердин натийжеси бул агашлардын жасы 300 жыл шамасында екенлигин корсетти, демек, (1700 жыллары) Арал тенизинде суу жуда аз болган, хаттеки курып калган болыуы мумкин. Кейин ала суу Каспий тенизи менен оз-ара байланыслы болып тениз кайта толган деген болжаулар бар.
Котловинанын суу менен толыу дарежеси Арал тенизинин трангрессия яки регрессия тенденциясы менен аныкланылып барган. Бул кублыс еки себебке байланыслы болган. Бириншиси климатка байланыслы болып тениз бети сууынын интенсив турде пууланыуынан, екиншиден дарьялардын миграциясына байланыслы болган.
Климат жагдайына байланыслы болган себебинде узак дауам еткен процесс болып, тениздин коп асирлик озгерисинде кузетилген. Дарьялардын миграциясы болса, асресе Амударьянын каддинин тез пат пенен тусип кетиуине алып келген.
Тортлемши дауирдин биринши ярымында (буннан 1.5 млн жыл алдын) Амударья Қаракум бойлап бурылып озинин сууын Каспийге апарып куяды. Тортлемши даурдин ортасында Амударья аркага бурылып Хорезм ойпатлыгына куяды. Тортлемши дауирдин акырында Акшадарья дельтасын пайда етеди хам Даукара колине барып куйады, бул оз гезегинде Сырдарьянын ески дельтасы менен косылып кетеди. Сондай кылып Амударья уш дельтаны пайда етеди Акшадарья, сарыкамыш алды хам Арал алды дельталарын пайда етип бул дельталар бойынша оз озенлерин озгертирип турган. А.С.Кесь геоморфологиялык тексериулер тийкарында томендеги жуумакка келеди ыгаллык дауирлеринде Араль хам сарыкамыш пастлигин суулар толтырып, Сарыкамыш кадди ie-ir метрге жетип Каспий тенизинен жокарыда болып Узбой аркалы Каспийге барып куйган.
Арал регионы делингенде адетте Араль тенизи бассейни тусиниледи.

Орта Азия гидрографикалык планда Арал тенизи бассейне карап, бассейн майданы wyiy,y мын кв.км болып соннан Афганстан(wtuмын км.кв) хам Иран (yt,0) мын кв.км. территориялары, калганлары Орта Азия мамлекетлеринин территориясына тууры келеди.

Өзбекистан республикасы Арал тенизи бассейнинин орайында жайласкан болып, территорияда дарья агымынын q0-qw процентин (жылына q0-qe км^e) мамлекет шегараларында пайда болса, тениз бассейни суу ресурсларынын t0 процентен кобрегинен пайдаланады.
Сырдарья бассейни rre мын км.кв Орта Азиянын ew процентен территориясын ийелейди, соннан таулы болими qt0,q мын км.кв. Суу ресурслары eu,w км.кубка тен. Кейинги t0 жыллыкта дарья бассейнинде ew суу саклагыш курылып, улыума колеми eu,o км.куб-ты курайды, сонын ушын дарья агыми жоктын касында. Сырдарья бассейининде qoiy жылы e,qмлн.га жер суугарылды. Суугарыуга жарамлы жерлер сол уакытта qqмлн.га курады.
Амударья бассейни тийкаргы суу жыйнаушы болими таулы районларга тууры келип wwu,I км.кв. курайды, калган болими тегисликте qoo,r мын кв.км. Суу ресурсы uo-iw км.куб курайды. qoiy жылы суугарылатугын майдан e,uмлн.га. жетти. Суугарыуга жарамлы жерлер qw-qr млн.га деп есапланыды. *азирги уакытта суу ресурларынын жетиспеушилиги Афганстаннын арка районларынан , №азакстаннын Арал бассейне тутаскан районларына шекем сезилмекте. Бассейннин i0 проценттен артык суу ресурслары Сырдарья хам Амударьянын жокары агымларында жайласкан мамлекетлерге тууры келеди. №ыргызстанда жылына wu-wiкм^e ямаса uq-uw проценттен , Тажикстанда ru км^e ямаса Амударья агымынын ye проценттен , Афганстан территориясында болса Амударья агымынын w0-wwкм^e (шама менен wt проценттен ) пайда болады.
Арал тенизинин каддинин пасейиуи экологик машкаланын келип шыгыу себеби неде
qow0 жылы wq декабрь Туркстан хам Азербайжан совет социалистлик республикаларында пахта егинин ендириу ушын Халык коммиссарлар кенесинин карары кабыл етилди. Бул карарга В.И.Ленин кол койган. №арарды орынланыуы ушын Орта Азия республикаларын пахташылык зонасына айлантырыу козде тутылды хам карардын орынланыуы ушын хожалык структурасында улкен озгерислер жуз берди. Соган байланыслы qoe0 жылдан баслап №аракалпакстанда ауыл хожалыгы пахташылыкка хам караколшиликке канигелести. Тез пат пепен пахташылык майданы осип барды. Бул оз гезегинде данли егинлер майданын кыскартыу есабынан болды. Егер qoqe жылы пахташылык qq,i мын га. qor0 жылы y0,o мын га qot0 жылы ie,y мын га. ягный u есеге ости. Улыума егинлер курамынан данли егинлер qoqe жылы uw F, qor0 жылы e0 F, qot0 жылы qo F кемейди.
qot0 жыллар хам y0 жыллардын басларында Орта Азия хам №азакстанда кен масштабта суугарып егилетугын майданлардын кенейтиу хаккында карар кабыл етилди.
Бунын тийкарында пахта жетистириуди кобейти, халыкты пахтадан жетистиретугын затларды кобейтиу, пахта экспортын кобейтип валюта тусириуди кобейтиу козде тутылды.
Тез пат пенен осип баратырган халыкты жумыс пенен тамийинлеу керек болды. Себеби Орта Азия хам №азакстан халкы тез пат пепен осип барды. !сресе бул y0 жылларда тез пат пенен ости. №азакстан ССРы q000 мын адамга qi,q, №ыргызССР wt,t, %збекстан ССРы e0,I, Таджикстан ССРы et,w, Туркменстан ССР wi,t, РСФСР y,I, улыума СССР бойынша q0,w адамга тууры келди. Не ушын Орта Азия хам №азакстан республикасынын халкынын бундай осиуине не себеб болды.
Бириншиден - орта Азия халкынын семьяда коп балалы болыу талабы
Екиншиден - медициналык хызметтин жаксыланыуы натийжесинде балалардын олимшилигинин кемейиуи.
Бул еки кублыс СССР деген улкен державанын демографиялык проблемасын шешиуде улкен роль ойнады. Бул проблема мамлекет халкынын санын осириу керек болды.
Бул бириншиден стратегиялык ахмийетке ийе еди. Себеби СССР деген улкен мамлекеттин y0 мын км шегерага ийе еди. Бул шегераны ким коргау керек еди, албетте жаслар.
Бул мамлекеттин майданы улкен хам табийий ресурсларга жуда бай еди бул табийий ресурсларды озлестириу ушын хам ислеп шыгарыуды рауажландырыу ушын жумысшы куши керек еди бунын ушын мамлекетте демографиялык сиясатты ендириу керек болды.
Демографиялык сиясат Орта Азия мамлекетлеринде жуда жаксы алып барылды. Бунын натийжесинде бул регионда халыктын тез пат пенен осиуи жуз берди. Бул тез пат пенен халыкты багыу ушын хам жумыс пенен тамийинлеу ушын регионда пахташылыкты рауажландырыу махсетке мууапык еди.
qoto –qoiu жыллар аралыгында регион халкы бирден ости.Узбекстан ССРы i,qден - qo млн ягный (w есеге), Таджикстан ССР q,t ден - r,I млн-га (e,w есеге) Туркменстан ССРы q,t ден e,ey млн-га (w,w есеге) ости.
y0 жылларына келип суугарып егилетугын майданлар qot0-qoiu жыллар ишинде Узбекистанда wwuy га. дан rq0o га хам Таджикстанда eyq га –yut га q,t есе, Казакстанда qeoe га –weqi га q,u есеге, Туркменстанда rtr га –qwwr га w,r есеге ости. Арал бойында суугармалы дийканшылыктын осиуи улкен инвестициялар ажратылыуы менен алып барылды. Булар асресе мелиорация курлысы, техника менен тамийийнлениуи, минерал тогинлердин осиуи менен алып барылды.
Суугарыу ислеринин кен ен жайыуы, ауыл хожалыгында химияластырылыуы хам тагы баска антропоген тасирлердин кушейиуи, табияттын хожалыктын хам халыктын геофондынын озгериуине тасирин жасады.
Дарья агымы колеминин озгериуи – Суугарыу ислерине Дарья сууынын алыныуы Дарья агымын озгертирди qoqq-qoy0 жыллар ишинде qw0 км куб суудан ty км.куб калды u0 жыллардын ортасында Арал тенизине келип куйыушы суу мугдары u-qqкм.куб, ал i0-жыллары Аралга келип куйыушы Дарья суулары улыума кыскарып калды.