Өзбекстан республикасы жоқары ҳӘм орта арнаўлы билимлендириў министрлиги бердақ атындағЫ Қарақалпақ МӘмлекетлик университети

Ен әййемги адамлардың хожалык ислери, дийханлардын турмыс жағдайы ҳәм олардың коршаған орталық пенен байланысы. Неолит революциясы.
Әййемги дауирдин дауамында озлестириуши хожалык устемлик етип, ислеп шыгарыушы кушлердин рауажланыуы жуда томен болды.
Ен аййемги адамлардын даслепки хожалык ислеринен теримшилик, болып, ярым кошпели, пада-пада болып осимлик, мийуе, тамырлар менен аухатланган. Теримши-адам ушын жылына 500 гектар жер керек болып, суткасына 25-30км. жерди басып өтиу керек болған. Кейин ала теримшилик қыскарып, даслебинде кишкене, кейиннен ири хайуанларды аулауга отип барады. Адамлардын аншылыкка актив турде отилиуи аййемги адамлардын аукатлык рационын озгерти.Бул вегетерианлыктан (осимликтен аукатланыу) хамме нарселерди жеушилерге озгертти. Аншылык пенен бирге балыкшылыкта рауажланып барды.
Әййемги дауир акырларына келип озлестириуши хожалыктан, ислеп шыгарыушы хожалыкка отти. Даслеп апиуайы дийканшылык хам шаруашылык түрине оте баслады.
Азамзат жамийетинин ен баслы кадеми аншылык хам теримшиликтен дийканшылыкка хам шаруашылыкка отиуи болып бул неолит революциясы деп аталып, бул адамлардын жасау жагдайын туптен озгертирип жиберди. Ягный адамлар озлестириуши экономикадан ислеп шыгарыушы экономикага отти.
Шаруашылыкка хам дийканшылыкка отиу стадиясы узак дауам етти. Адамлар сонын менен бирге аншылыкты хам теримшиликтен бас кешпей параллел дауам ете берди. Бунын ози томенлеп баратырган биологиялык ресурсларды әстенлик пенен толтырып барды. Үй хайуанларынын колга уйретилиуин Г.Чайльд климат пенен байланыстырады. Климаттын курғакланыуы менен адамлар хам хайуанлар суу излеп араласыуы натийжесинде болса, айрым изертлеушилер болса баска гипотезаны келтиреди. Ан ауланып жүргенде адамлар кишкене хайуанлары уйлерине акелиу оларга уйренип кейин ала олардан аукатка пайдаланыу ягный тири консерва ретинде карау пайда бола баслаган.Үй хайуанларын кобейтиу ушын даслебинде жүда жууас хайуанларды танлаган.
Егиншиликтин пайда болыуы теримшиликтен жыйналган данлердин тосаттан шашылыуы хам шыгынды ретинде тасланыуы натийжесинде кишкене егин атызларынын пайда болыуына себебши болган. Дәнди егиу буннан 12-11 мын жыл алдын усылай басланган еди.
Б.В.Андрианов хам В.М.Массон тарепинен дүзилген айрым хайуанлар ҳәм өсимликлердин уйге уйретилиу хронологиясы

Жыллар	хайуанлар	өсимликлер
14000	Ийт
10000		гүриш
9000	кой хам ешки	аскабак, бурыш
8000		бийдай, арпа, кыяр, қәрели
7500	Шошка
6500	Ири шаклы кара мал
6000	Тениз свинкасы (тышканга усаган хайуан	Зығыр
5000		Мәкке, фасоль, собыклылар
4000	Бир өркешли туйе
3500	Лама, пилле курт	картофель
3000	Ат, пышык, харре, ешек, еки өркешли түйе	Чай, маслина
2500	Як, үйрек, суў буйволы
2000	Таўык	Сулы, кара бийдай
1500	Ғаз	соя
1000	Арка бугысы

Дийканшылыктын биринши ошакларынан Н.И.Вавилов тарепинен ажратылган мадений осимлик турлери орайларына тууры келеди.

1.Қытай (тары, гречиха, соя, овощ гаолян х.т.б.)
2.Индостан(гуриш, кант камысы, сулы, баклажан, кыяркокос пальмасы х.т.б.)
3.Орта Азия (бийдай, кара бийдай, чечевица, зыгыр, кендир, кауын, гешир х.т.б.)
4.Алдыңғы Азия (бийдай, арпа, сулы, горох, жонышка, алмурт, әнжир, грех ғозасы, анар, миндаль)
5.Орта жер тенизи (бийдай, сулы, арпа, чечевица, горох, беде, маслина, кант лаблеби, капуста, сельдерей)
6.Абиссина (бийдай, сулы горох, собыклы, кофе агашы
7.Туслик Мексика хам Орайлык Америка (макке, аскабак, фасоль, ашшы бурыш, пахта, томат, какао)
8. Туслик Америка (картошка, макке, томат аскабак, табак)
Тийкаргы мәдений егинлер 20⁰ ҳәм 45⁰ Арка кенликтен басланган. Бир кыйлы егин ҳәр жерде ҳәр кыйлы өзлестирилген. Ҳазирги уакытта 500 мынга жакын осимликлерден адамлар тек гана 23 мынынан пайдаланады. Ауқатлардын тийкаргы массасын, уй хайуанлары ушын азыклык от-жем 100-150 турден пайдаланады. Булардын пайдаланыу бойынша айырмашылыгы жуда улкен.үш турли осимлик бийдай, гуриш хам макке адамзатка азыклык калориясынын ярымынан кобрегин береди.
Әййемги дийханшылык Орайларынын (ошакларынын) пайда болыуы төмендегише таркалган.
10-6- Арка батыс Тайланд
8-6-Алдынгы Азия, Шыгыс Орта жер тенизи
7-6-Индокытай
6-5-Иран хам орта Азия
5-4-Нил алабы
5-3-Ҳиндстан
4-1-Индонезия, Қытай, Орайлык Америка, Перу
Б ул территорияларда жеткиликли жыллык ресурслары, атмосфера жауынлары менен томен дарежеде суугарылатугын территория болып, дийканшылык жасалма жоллар менен суугарылган. Адам суу алып кеткен жерлерден, суудын кайтканнан кейин осимликлердин калын болып осип кеткенин корип жасалма суугарыудын зарурлигин түсинип жетеди. ( сурет-Альтамир,Испания)
Сахара ен әййемги уй хайуанларын хам осимликлерди мадениятластырган орайлардын бири. Сахара голоценнин биринши ярымында Сахара кориниси баскаша болган. Будан VIII-IV мын жыл алдын муз басыудан кейин климат оптимумы басланып климат бираз жыллы болды. Климаттын ысып кетиуи пууланыушылыктын кобейиуине алып келди. Сонын ушын барлык арид территорияларда ыгаллы климат калиплескен. Сахарада жылына 200-400мм жауын шашын жауган. Сол уакытлары Чад колинин улкенлиги Каспий тенизи менен тендей болган.
Н еолит стоянкаларында суу дереклеринин орынлары, тастан согылган инвентарлар, балта, дән кыргыш, ораклар табылган. Буннан баска керамикалык ыдыслар, мәйек кабыклары, балык кармаклар, гарпунлар (тенизлердеги ири хайуанлар хам балыкларды шаншып алатугын найзалар) табылган. Молюска хам балыктын суйеклери шексиз турде табылган.
Сахара тау массивинде аййемги адам калдырган тау жар тасларына салынган сууретлерден ыгаллы климаттан аридлесиу процессине избе-излик пенен отиуин корсек болады.
Бул сууретлер избе-излик пенен салынган. Француз археологи Р.Капо-Рей бул сууретлерди избе-излик пенен группаларга болген. (Ласко,Франция,Монтеспан))
Биринши группа- ен аййемги (шама менен б.э.ш. 6 мын жыл алдынгы) сууретлер болып бунда батбаклык, кол хам дарьялар менен байланыслы хайуанлар сууретлери болган. Олардан гиппопотамлар, носороглар крокодиллер хам х.т.б.
Екинши группа –сууретлери саванна жабайы хайуанлары (пил, жираф, антилопа, страус, х.т.б.)
Үшинши группа-ен кейинги сууретлер дала хам шол зоналарынын хауанлары-атлар, бир оркешли туйелер х.т.б. Бундай избе-излик аридизация багдарын корсетеди. Булл коринистен дийканшылык, аншылык, балык тутыушылык хам шаруашылык пенен шугылланыушы отырыкшылар кошпелилерге айланганын корсек болады.
Бул шоллениу процессинде табийий кублысларга караганда, антропоген басымнын устемлигин кориуге болады.
Ланшафтлардын шоллениуге алып келиуши адам ис харекет турлерин Л.Г.Бондарев томендегише классификациялайды.
1. Жайлауларда хадден тыскары, асиресе ири шаклы кара маллардын багылыуы натийжесинде, жайлаулардын топрак-осимлик катламларынн бузылыуына алып келди.
2 жайлаулардын жагдайын жаксылау ушын кургак шоплердин жогылыуы коп жыллык осимликлердин дефляциясына алып келди.
3.Тогайларды жагып жер ашыу натийжесинде, коплеген субторопикалык тогайларды жок кылып жиберди.
Неолит дауиринин айырмашылыгы инсан исленген жерине байланып калыуы, натийжесинде отырыкшы жамийетти пайда етти.Отырыкшы жамийеттин пайда болыуы менен халыктын тыгызлыгы артып барды. Гулалшылык, тасларды жоныу онерментшилиги рауажланып барды.
Биринши отырыкшы жамийет тийкаргы торт регионда жайласты. Жакын Шыгыста, Тигр хам Евфрат дарьясы аралыгы, Нил дарьясы алабы, Инд алабында, Китайдын арка тегислиги Хуанхэ хам Янцзы алапларында рауажланды. Даслепки дийканшылык экстенсив характерде болып 2-3 жылдан кейин егилетугын жерди баска орынга озгерте берген.
Ўакыттын отиуи менен дийканшылык тажрийбеси артып тогиннен пайдалана баслады, жерди кайта ислеу тажрийбелери артты. Ыссы кургакшыл районларда суугармалы дийканшылык тогиннен пайдаланыу хам дарья келтирген минералларга бай ил натийжесинде Нил, Евфрат, Тигр, Ганг дарьяларынын бойларында хасылдарлык артып барды. Дийканшылыктын рауажланыуы менен халыктын тыгызлыгы да артып барды. Б.э.ш.7 мын жыл алдын бул жерде курылган Иерихон каласы 3000 адамга молшерленген болып дийуал хам минарлар менен оралган. Б.э.ш VI мын жыллыкта Туркменстаннын туслигинде Жайтун маденияты аймагында 3 мынга жакын адам жасаган. Б.э.ш. IV мыныншы жылларга келип халыктын саны бул жерде 12-14 мын адамға жеткен. Өнимдарлы топраклы регионларда халыктын тыгызлыгы 1кв.км-ге, 250-350 адамга тууры келсе, салыгершилик районларында 1кв.км-ге 500 адамнан тууры келген. Ислеп шыгарыушы хожалыкка отиу менен онерментшилик интенсив турде рауажланып барды. Отырыкшы турмыс таризи басланыу менен беккем уйлер керек болды. Адамлар озлерине колайлы етип уйлер кура баслады. Ауыл хожалык куралларынын ислениуи онимдарлыкка улкен тасирин тийгиздирди. Адамнын алдында артыкша алынган данди саклау машкаласы тууды. Данди таза саклау хам кемириушилерден коргау бойынша исленген инсаннын ен жетилискен ойлап табылыуларынын бири керамикалык ыдыслардын ислениуи болып, ол дәнлерди ен экологиялык таза саклауга мумкиншилик туудырды. Керамикалык ыдыстан инсаннын пайдаланыуы кенейип, одан тек данлерди саклау ушын гана емес, ал баскада азык-аухат онимлери, сууды саклаудада кеннен пайдаланды.Сонын ушында керамикалык ыдыска деген инсаннын талабы артып барды. Кийимлерге деген талап осимлик талаларына деген талапты осирди.
Дийханлардын азык-аукат рационында 80-90 F осимлик аухатлар болды. Дийканшылык маденияты кеннен ен жайылып барды, егин турлери олардан алынатугын оним осип барды. Халыктын тыгызлыгы артып барды. Дийканшылыктын рауажланыуы менен бирге баска машкалалар келип шыкты мс. Халык тыгыз жайласкан жерлерде коплеген жукпалы инфекция кеселликлери пайда бола баслады. Елатлы пунктлердин санитариялык жагдайы томенлеп, олар әтирапында жыйналган тасландылар патаслыклар пайда етип, топрак хам суулардын бузылыун алып келди. Бул оз гезегинде инфекция таркатыушы кеселликлерди асиресе глистли аурыуларды кобейтип жиберди. Данлердин сакланыуы коплеген кемириушилердин озлери менен инфекция ошагларын пайда етти. Аурыуды коздырыушы инфекциялар малларга отип кейин адамларга оте баслайды. Малярияның кеннен таркалыуы, тогайларды кесип уй-жай курыу ислеринин басланыуынан келип шыкты. Адамлар уйлерин курып атырып аурыу таркатыушы насекомаларга колайлык жаратып атырганлыгын сезбеди. Ылайдан курылган уйлерде коплеген кене хам москит кобейиуине алып келди, турып калган салы атызларындагы суулардын суугарыу каналларына тусиуи, канал сууларын ыласлап асказан-ишек кеселликлеринде ушрасатугын куртлардын кобейиуине алып келди. Шарауашылыкта маллардан жугатугын аурыу бруцеллез кеселлиги пайда болды. Гошлерди жаксылап писирилип желинбеуинен гельминтозлар менен захарлениу, асресе трихинеллез бенен захарлениу коплеген адамлардын кырылып кетиуине себеб болды. Сонын ушында иудейлер хам ислам дини шошка гошинде трихинеллездин коплеп ушрауынан, бул гошти жеуди кадаган етти.
Өсимлик аукатлык затлардын басымлыгынан адамлардын арасында авитаминозлар кобейип кетти. Өсимлик диетасы белок ашаршылыгына алып келди. Неолит дауирининн экологиялык жагдайы хар кыйлы тогайды жагып жер ашыу натийжесинде улкен колемдеги тогай массивлери жанып кетти сонын менен бирге тогайда жасаушы хайуанларда кырылып кетти.
Тогай куллеринен зууала жасап тогин ретинде пайдалынылды. Шаруашылыкта болса маллардын саны кобейгени менен олардын жайлауга багыуында копшилик пута хам от осимликлери жок болып орнында кумга айланды. Ауыл хожалык егинлеринин экстенсив турде егилиуи натижесинде топрак онимдарлыгынын кемейип кетиуи хам малларды кайта-кайта бир жерге багыла бериуи натийжесинде жайлаулардын деградацияга ушрауы, тогайларды кесип агаш таярланыуы булардын барлыгы топрак эрозиясына алып келди. «Дурные земли»-жарамсыз жерге айланып онын колем артып барды. Даслебинде дийканшылык кургакшыл районларда басланды, неолит дийканлары курамалы ирригация курылмаларын кура баслады, бирак кургак территорияларды сууга алдырыу натийжесинде грунт сууларынын котерилиуине себеб болып онимдарлы топраклар жок болып кетти.
Неолит дауири 5 мын жыл дауам етти. Бул уакытта халык саны 10 млн.нан 50млн.га жетти. Айрым районларда халыктын тыгызлыгы 1кв.км 500 адамга жетти.
Неолит революциясы адам турмыс жагдайына улкен озгерислер алып келди:
-Селекция – адамга керекли хайуанлар хам осимликлердин жана сортлары жаратылды. Улыума тенденцияда көп турлилик рауажланды.
-колга уйретилген хайуанлар натийжесинде айрым хайуанлардын жок болып кетиудин алды алынды. Ҳазирги уакытта жабайы ешек, туйе, турлери калмады.Майда шаклы маллардын жабайылары тез-тез кырылып турды, калганлары «Қызыл китап»ка киритилди. Жабайы Арка бугысы хам донызлар гана коплеп сакланып калынды. Неолит революциясынын адам ушын коп унамлы тареплери болды.
-Қосымша оним- онимдарлы ислеп шыгарыушы хожалык артыкша азык-аухаттын топланыуына, мийнеттин болисиниуине хамде онерментшиликтин баска тарауларынан болиниуине алып келди.
- адамлардын отырыклы жайласыуына, мадений егинлердин коплеп егилиуи, маллардын кораларда сакланыуы, данлер ушын ауыр керамикалык ыдыслардан пайдаланыуына себеб болды.
- Балалардын олимшилигинин кемейиуи- палеолит акырларында олар 500F курады. Тыныш отырыклы омир хам адамлардын токшылыкта жасаулары демографиялык корсеткишлердин осиуине алып келди.
- Орташа жастын узаклыгы узайды.
- Коллектив мийлердин онимли харекетине бираз колайлы жагдай тууылды. Бул термин В.П.Алексеев тарепинен илимге киритилип, онын пикиринше индивидуаль мий адамзаттын топланган тажрийбесин толык дарежедеги хабарды кабыл ете алмайды. Бул кыйыншылыктан адамзат коллектив турде, барлык кауимнин биригиуи натийжесинде топланган информацияны кейинги ауладка откере баслаган.
Акыргы палеолит дауиринде адамның орташа жасы жуда кыска болып, орташа 18-25 жаста олип кете берген. Олар озинин изинде зордан аулад калдырган. Ауладлардын озгериси тез озгерип турган. Топланган тажрийбелер жана ауладка астенлик пенен откен.
Ал жас узаклыгынын узайыуы менен адам санларынын артыуы ири елатлардын кобейиуи менен коллектив мийлердин фиксирлеуши жагдайы хам информациялык колеми артып барды. Табияттан пайдаланыудын прогрессив осиуи гузетилди. Ол тас куралларынын хар кыйлылыгы, керамиканын пайда болыуы, узак турыушы уй жайлардын курылыуы, темирден пайдаланыудын басланыуы, ирригация, дийканшылыктын хам шаруашылыктын жетилисиуи х.т.б.
Жуўмақлап айтқанда, неолит революциясы ерте цивилизацияга өтиуге тийкар салды. Сонын менен бирге табиятка антропоген тасирдин жана дарежесине котерилди.
Адамзаттын жасалма энергияга отиуи, табиятка тасирин кемейтиреди. Энергетикалык курылмалар, адам менен табият ортасындагы байланыслардын екинши ири баскышына отиуине себеб болды.
Себеби бул кубылыс санааттын тез пат пенен рауажланыуына алып келеди. Бул дауирди тарийхта санаат революциясы деп аталып, оз ишине ХVIII-ХIХ-асирлерди алады. Бул уакытта адам хам табият ортасындагы байланыслар теренлесип, адамнын табиятка тасири кушейип барды.
ХХ-асирдин ортасына келип жамийетте илимий билимлердин ислеп шыгарыуда орны ости. Жамийеттеги бул рауажланыуды илимий-техникалык революция деп ат алып жамийет пенен табият ортасындагы ен ири этапларынын бири болып есапланады.
Жамийет хам табият арасындагы байланыслардын тортинши этапы-бул табияттан адам оз максетлери ушын табияттан объект ретинде пайдаланыуы болды.
Бунын натийжесинде табият пенен жамийет ортасында байланыс бузылды. Адамлар тарепинен табиятты жылаулап ерискен жемислери уакытша табыслар келтирди хам болажак аулад ушын комплексли машкаларды мийрас етти.