Өзбекстан республикасы жоқары ҳӘм орта арнаўлы билимлендириў министрлиги бердақ атындағЫ Қарақалпақ МӘмлекетлик университети

Неантроплар ушын жуда катты сынау, адамзат тарийхындагы 18-20 мын жыл алдынгы болган ен катты сууыклар болды. Онын туслик шегерасы Бискай колтыгынан Каспий тенизине шекем хам Арка Қытайга шекем барды. Муз басыу дауиринде музлыктын туслик болиминде -30⁰ курады. Бирак «акыллы адам» тусликке карап миграция болмады, ол сол катты катан климат жагдайында жасай берди ол табияттын ынжыклыгына конип жасай берди.Бундай катан табийий жагдайда бираз рауажланган, шыдамлы адамлар жасай алды.
Буннан 10-12мын жыл алдын сууык климаттан хазирги заман климатына отиу болды. Бул уакытта улкен территориялар калын музлардан ашылып, тогайлардын тундрага жылжыуы, дүнья океанынын каддинин котерилиуи гузетилди.Сонын менен бирге климаттын ысыуы менен мамонт, жунли насороглардын кырылып кетиуи, бугалардын аркага карап кошиуи гузетилди.
Арка Африкада болса Арка ыгаллы климат бастырып келип коп жауын-шашынлар жауды, Сахара орнында отлы-отлаклы жерлер пайда болып, хайуанатка бай болды. Бунын далили ретинде Сахарадагы кургап калган дарья ангарларын айтсак болады.
Б.э.ш. V-әсирде климаттын аридизацияга ушырауы Сахара шөлин пайда етти хам бул жердеги кауимлер кырылып калды, аман калганлары миграция болды.
Қатан экологиялык жагдай адамларга жокары талапты койды. Олардын акылый харекетлери ири хам коркынышлы хайуанлар менен гуресиуде жакын приматлар менен конкуренцияда жениуге улкен жардеми тийди. Сонын менен бирге адамнын физикалык рауажланыуы менен бирге тас дауиринде материаллык маденияттын рауажланыуы ен апиуайыдан жокары рауажланган коркем онер томенги палеолит дауиринде дауам етти. Адамлардын материаллык мадениятынын прогрессив рауажланыуы, табийий жагдайы осимлик азык-аукаты тамийинленбейтуғын хам ири хайуанларды аулайтугын районларда жуз берди. Палеоантропологлардын изертлеу жуумаклары соны корсетеди адамлар апиуайы тас куралларын 2млн. жыл алдын согыуды баслады.
Қоршалган орталыкка айтарлыктай тасир корсетиуши антропоген факторлардын бири, адамнын оттан пайдаланыуы болды.Оттын табийий дереклери, шақмақ, вулканизм, органикалык затлардын жаныўы мысалы ( торфттын), тропикалык осимликлердин ушыуы, таслардын тусиуи натийжесинде ушкыннын пайда болыуы х.т.б.
Антропоген оттын излери шыгыс Африкадан табылды. Кениядагы Часованджа стоянкасынан табылган суйеклердин сыныгы, куйдирилген ылайдын калдыклары табылып 1,4 млн. жылды курайы. Пекин жанындагы Котцетанг унгиринен табылган куллердин жети метр калынлыгы табылды оны буннан 400-500 мын жыл алдын жасаган синантроплар шеберлик пенен оширмей пайдаланган. Адамлар оттан шахмахтан тускен хам торфтан жанган оттан, вулканизм, тастын хам кишкене метеоритлердин тусиуинен пайда болган оттан пайдаланды. Табийий оттын баслы себеби бул шақмақтан тускен от. Бир уакытттын озинде жер шарында 1800 ге жакын шақмақ шағады екен. Тропикалык поясларда жылдын 200 кунинде шақмақ шагады биракта кушли сел жауынлар тез отты оширеди. 50 мын.жыл алдын ози отты жагып пайдалана билди.
Адамнын оттан пайдаланыуы улкен ахмийетке ийе болып, адамды путкиллей хайуаннан ажратты.
Антропоген оттан пайдаланыудан кейин ортлер саны бир канша асты. Тогайлардагы ортлер тек гана тогайды жок етип калмай ол жердеги топрак гумусынын азайыуы бул жерде тогай осимлеринин кыскарыуына алып келди. Таулардагы тогайлардын жанып кетиуи болса, сел кублысларынын кобейиуине алып келди. Бунын излерин елеге шекем Арка ярым шардын 200-300 км-ге созылган тогайсыз тундра полосалардан корсек болады.
Алгашгы дауирде Адам жыйнаушы болса, кейин ала ол аншы болды. Адамлардын аншылык пенен шугылланыуы коршалган орталыкка корсетилген улкен екинши тасирлерден болып, орта палеолите (мустье маденияты 120-140 мын жыл бурын) канигелескен аншылык пайда болды. Онын объекти ири от пенен азыкланыушы падалар болды. Даслеп айдаушы аншылык, бунда падаларды тик жарлыкларга айдап нәтийжеде хайуанлардың суйеклери сынып, оларды услау ансат болган. Буган мысал ретинде Франциянын Солютра районын алсак болады. Археологлар бир гектар жердеги бес метрлик жыйналып калган суйеклерди ашыу ушын археологлардың бир хапте ўақты кеткен. Бул стоянкада 100 мынга жакын атлар олтирилген. Аншы-жыйнаушылар группа болып журген, олар 20-25 адам болган. Ҳар бир сондай группалар улкен территорияларды ийелеген. Изертлеушилердин есабы бойынша палеолит адамлары жасауы ушын бир адамга 16 мын кв.км майдан керек болган, темир дауиринин бир группа адамлары ушын аншылык ушын, теримшилик ушын 400 мын.км.кв жер керек болган.
Даслепки кауимлердин азыкланыуынын исенимли дереги болган балыкшылык бираз отырыкшы турмыс кеширген. Олар унгирде хам уакытша жасаушы апиуайы уйлерде жасаган.
Адамлардың тиришилиги ушын олардын аўқатланыуы керек болған. Ҳазирги заман адамы ушын куниге 2,5-3,0 мын ккал рационлы аухат жеуи керек. Бул корсеткишдин озгериуине аткарылатугын жумыс пенен климат жагдайлары тасирин жасайды. Бурынгы адамлар менен хазирги адамлардын арасындагы аухатларынын айырмашылыгы онын азык-аухат наборында. Алгашкы адамлардын рационында гоштен кобрек пайдаланган. Бир адам куниге 600 грамм гош жеген, бир жылда 220кг. гош желинген. хаттеки 60-50 жыллары Кариб тенизи аншылары эскимосларды уйренгенде, хар бир адам куниге 2кг. гош жеген. Жылына хар бир адамга 700кг. гош кетеди екен. Алгашкы жамийет адамлары табияттын бир болими болып жасап келген, озлестириуши хожалык экономикасында туушылыкты шегералап барган хам сондай кылып айрым уакытлары ашлык сезонында, балаларды, жасы улкен адамларды олтириу, жесирлердин санын кобейтиу хаттеки жынысый катнасыкларды токтатып турыуларда болган.
Алгашкы адамлардын ден-саулыгы кандай болган. Антропологлар хам палеонтологлардын малыуматларына караганда олар остеомиелит, некроз, рахит, тис кариеси, жак аурыулары, омыртка аурыуы, артрит аурыулары менен ауырган. Суйек калдыклары сонны корсетти жас узаклыгы 20-22 жасты кураган.Балалар олимшилиги жуда жокары болган. Үй жумысларынын ауырлыгы хаял адамлардын ерте олимшилигине себебкер болган. Кобинесе олимшиликке себеб травма хам ашаршылык болган. Әсиресе балалар менен гаррылар коплеп олимшиликке ушыраган.
Инсаният тарийхында биринши маретебе экологиялык крисиз жуз берген, жокары палеолите коплеген от пенен азыкланыушы ири хайуанлар, олардан мамонтлар, жунли носороглар, дала зубрлары, гигант бугылар, унгир жолбарыслары, үнгир айыулары жок болып кеткен. Әййемги тас дауири палеолит плейстоценге кирип, жердин бул жана дауири 0,5-5млн. жылды оз ишине алады. Плейстоценге характерли бул табийий себеблер менен табияттын озгермели жагдайы. Муз басыу хам муз басыу аралыгынын алмасып турыуы натийжесинде дунья океанынын каддинин озгериуине материклердин майданынын кенейиуине, материклердин биригиуине себеб болды. Арка хам туслик ярым шарда адамлар кейинрек пайда болды. Сондай пикирлер бар бул жердеги ири хайуанлар адамларды кормегенликтен хайуанлар коркыуды билмеген хам хайуанларда коркыу инстикти жок болганлыктан коргалыушы рефлекслеринин жоклыгынан коплеген хайуанлар адамлардан коргала алмай кырылып кеткен. П.Мартин малыуматларына караганда мын жыл ишинде Аляскадан Патогонияга шекем 30 га жакын ири сут емизиушилер турлери жок болып кеткен. Плейстоценде орогенез хам вулканизм процесслери кушли болды. Шөл зоналарында жауынлы дауирлер басланады. Табияттын бундай катан сынаулары адамнын ойлап табыушылык касийетинин рауажландырды. 3-4 млн. жыл дауамында бас мий колеми уш есе улкейди. 40 -30 мын жыл алдын хазирги заман типиндеги адамлар кроманьонлар пайда болды.
Кромоньонларды копшилик «хазирги адам»деп атайды. Франциянын Кро-Маньон унгиринен табылган суйек болганлыктан усы унгир аты менен аталган. Кроманьонлар европеодлердин ата-бабалары екенлигин ертеректе немец антропологы Александр Экер q1860 жыллары туслик Германияда табылган суйеклер хазирги заман немецлеринин суйеклерине ухсаганлын аныклаган. Таза «арка типтеги» Кроманьонлар суйеклери Скандинавия хам арка Германиядан табылган швед антропологи Андерс Ретциус табылмаларыда буны тастыйыклады. Коплеген сериялы табылмалар жуумагында хазирги «арка тип» озинин структурасы Европанын палеолит дауиринин Кроманьон типине киреди. Кроманьонлылар балент бойы болып (186см.), улкен баслы болып мийинин улкенлиги 1600 ден 1900 см^e курайды. Кроманьонлылар толык турде хазирги европеодлар менен бирдейлигин аныклады.
Ойген Фишердин «Раса хам адамзаттын расаларынын пайда болыуы» жумысында норд-расалары кроманьонлардан келип шыккан деген болжауларды айтады.
Ҳәзирги замандагы кауипли экологиялык кризис, адамзаттын отмишдеги экологиялык жагдай жуда кызыктырмакта. Коплеген илимпазлардын пикиринше биринши глобал экологиялык кризис аййемги дауирдин кейинги стадияларына тууры келеди деген пикирлерди айтпакта. Биракта точкалы экология жагдайлар жийи-жийи кайталанып турылган.
Өткен дауирдеги экологиялык кризислерди уйрениудин ахмийети соннан ибарат, бул бундай уқсас кубылысларды салыстырыуга жардем береди.
Биринши гезекте «парник эффект» жагдайында климаттын ысып кетиуи. Бунда уш маретебе болган климат оптимумы.
Биринши плиоценде ( 3-4 млн.жыл) температура 3-4 градустан артпаган уакыт.Бирак Гренландия материк музлыклары капламаган болып, тогайлыклар менен капланган еди.
Екинши оптимум 125 мын жыл алдын муз басыу аралыгына туура келеди, орташа хауа температурасы 2-3 градус
Төртинши голоценде (5-6 мын.жыл алдын) 1-2градустан жокары болды.
Бул климат оптимумларында табийий озгерис хам адамнын табиятка тасири кандай болган хам хазирги уакыттагы парник эффектине адамнын кандай тасир болганлыгын анализ етип инсаннын коршалган орталыкка тасирине баха бере аламыз.