Өзбекстан республикасы жоқары ҳӘм орта арнаўлы билимлендириў министрлиги бердақ атындағЫ Қарақалпақ МӘмлекетлик университети

Әййемги дунья цивилизациясы хам экологиялык машкалалар
Әййемги цивилизация.
XIX асирде америкалы тарийхшы хам этнограф Л.Морган адамзат тарийхын уш группага болди, жабайылык, варварство (жауызлык), хам цивилизация. Варварлыктан цивилизацияга отиу асте акырынлык, избе-излик пенен болды. Бул уакытта адамлар табиятка кушли гарезли болып асиресе жер силкингенде, вулкан атылганда, суу таскынларында анык коринди. Булар табийий циклларга каратылган салт дастурлерде анызларша пикирлеу, ойлау, сыйыныушылыкта, салт дастурлерде саулеленди. Соган карамастан аййемги дүнья цивилизациясы аййемги даүирден ажралып туратугын еди. Олардан ахмийетлилери неолит революциясынан кейинги адамлар тарепинен шолкемлестирилген ислеп шыгарыу ислери., бунын себебинен жана типтеги жамийетлик катнасыклардын, мамлекетлердин калиплесиуи, социаллык структуралардын шийнелисиуинен, жана мийнет турлеринин пайда болыуы, жана ой-пикирдин жаратылыуы, онын турмыс таризи, дастури, адетлер этник процесслердин биригиулери әййемги цивилизация даүиринин анык шегерасы жок. Шама менен цивилизациянын баслангыш даўири б.э.ш. III-II асирди, рауажланган дауири б.э.ш I-асирди оз ишине алады. Әййемги цивилизация кен пояста Атлантикадан Тыныш океанга дейинги аралыкты оз ишине алган. Шыгыс хам Европа цивилизациясы озинин жайласкан географиялык орны менен ажралып калмай, тураклылыгы, турмыс тәризи хам баскарыуы, дуняға деген коз карасы, дини, табият пенен байланысы, матераллык маденияты, социаллык структурасы х.т.б менен ажралады. Мысалы, Әййемги Рим ҳәм Греция Европа цивилизациясына киргени менен олардын дуняға деген көз караслары ҳәр кыйлы.
Буннан баска Әййемги Египет, Месопотамия, Туслик Аравия, Иран, Закавказья, Индия, Китай, Япония, Орта хам туслик батыс Азия цивилизациялары хар кыйлылыгы менен белгили бир улыумалыкка ийе. Мс. Египт пенен Шыгыс Орта жер, Месопотамия менен Аравия, Греция менен Жакын Шығыс, Қытай менен Ҳиндистан менен байланыслар бир неше жуз ҳәм мын жыллыкларды оз ишине алады. Батыс пенен Шыгыс ортасындагы байланыслардын кенейиуине Александр Македонскийдин журислери хам онын изинен пайда болган эллинизм цивилизациясы ҳәм Рим империясы улкен роль ойнады.
Бундай байланыслардын кенейиуине материаллык негиз- хар кыйлы кургаклыкта хам сууда журиуши катнас коликлери пайда болды. Тур Хейердал «Әййемги адам ҳәм океан» деген мийнетинде «адам атты ерлеўден алдын парусты көтерди, жолда журетуғын дөңгелектен алдын, ол ашык тенизге шыға баслады, жуўмағында адамның ең әҳмийетли ойлап табыўларының бири кеме болып, ол дүньяны өзлестириўге үлкен әҳмийетке ийе болды»- деп жазган еди.
Европанын әййемги цивилизация дийканшылык орайлары кейин ала неолит революциясынын рауажланыуына алып келди. Олардын ареллары кенейип барды. Солай етип, Европанын батыс шегерасынан Азиянын шыгыс шегерасына шекем дийканшылык пояслары кенейип барды. Булл поястын туслигинде тропикалык дийканшылык, аркасында орташа поястын дийканшылыгы рауажланып мадений осимликлердин хар кыйлылыгы кобейип барды. Бул дийканшылык турлери менен кууатлы суугармалы системаларда рауажланып, хакыйкый антропоген ландшафтлары пайда болды. Сонын менен бирге суугарып егилмейтугын дийканшылыкта пайда болды. Бул дийканшылык поясына аркадан хам тусликтен кен жайылган шаруашылык косылып барды. Әййемги цивилизация дауиринен баслап мадений егинлердин миграциясы басланды.