Өзбекстан республикасы халық билимлендириу министрлиги

Eki qaptallı simmetriyalı haywanlardın` o`zgeshelikleri ha`m klassifikatsiyası.

Eki qaptallı simmetriya haywannın` mudamı belgili bir bag`ıtta denesinin` aldın`g`ı ta`repi menen alg`a qarap ha`reket etiwinen kelip shıg`adı. Eki qaptallı simmetriya haywanlarda deneni bir tuwrılıqta eki birdey bo`lekke bo`liwge boladı (on` ha`m sol ta`repke).
Denenin` bilaterial` simmetriyanın` payda bolıwı menen denenin` on` ha`m sol ta`repinen basqa arqa ha`m qursaq ta`repinde de payda boladı. Denenin` ta`replerinin` payda bolıwı ishki organlardın` du`zilisi nede ta`sirin tiygizedi. Denenin` qursaq ta`repi payda bolıwı menen haywanlar ju`ziwden basqa substrata jıljıp ha`reket etiwge ko`shedi. Bul bilaterial` simmetriya payda bolıw menen organizmlerdegi kelip shıqqan o`zgerisler olardın` jan`a jasaw jag`dayların o`zlestiriwde biologiyalıq a`hmiyetke iye boladı.
Eki qaptallı simmetriyalı yamasa bilateral` organizmlerde ento ha`m ektodermadan basqa mezoderma qatlamıda rawajlanıp, onnan tirishilik ushın a`hmiyetli bolg`an bulshıqet qaltasının` payda bolıwı menen o`z aldına bulshıq et payda bolıp haywanlardın` ha`reketi ku`sheyedi jan`a jasaw orınların iyeleydi. Al ishek quwıslardı qorg`anıw ha`m qısqarıw-qozg`alıw jumısın tek g`ana epiteliya-bulshıq et kletkası atqaratug`ın edi.
Bilaterial` haywanlar bo`limi eki kishi bo`limge bo`linedi.
1. Kishi bo`lim: Tselomı joq haywanlar (Acoelomata yamasa Scolecida)
2. Kishi bo`lim: Tselomlı haywanlar (Coelomata)
Tselomı joq haywanlar kishi bo`limine jalpaq qurtlar, do`n`gelek qurtlar, tiken baslılar, nemertinler kiredi.
Tselomı bar haywanlar kishi bo`limi ekige bo`linedi:
1. Da`slepki awızlılar (Protostomia)
2. Ekinshi awızlılar (Deuterostomia)
Jalpaq qurtlar eki ta`repli-simmetriyalı haywanlar. Olardın` denesi arqalı tek bir simmetriya sızıg`ın ju`rgiziwge boladı.
Jalpaq qurtlar u`sh qabatlı haywanlar. Ontogenez protsesinde olardın` zarodıshında ishek quwıslılardag`ıday eki zarodısh qatlamı emes, al zarodısh qatlamları payda boladı. Terini payda etetug`ın ektoderma menen ha`m ishekti payda etken entoderma arasında tag`ı bir aralıq zarodıshlıq qabat-mezoderma payda boladı.
Ko`pshilik jag`daylarda uzınına sozılg`an ha`m arqa qarın ta`repine qısılg`an bolıp japıraq, plastinka, lenta ta`rizli tu`rge iye.
Jalpaq qurtlarda teri bulshıqet qabıg`ı bolıp denesinde toqımaları birqansha qabat bolıp jaylasıp bir biri menen baylanıslı boladı. Bulshıq et jipsheleri saqıyna, uzınına lenta ta`rizli bolıp sırtqı epiteliya astında ornalasadı ha`m qalta tu`rinde haywan denesin qorshap turadı. Bularda joqarı bilaterial` haywanlarg`a usap bulshıq etleri arnawlı bulshıq et toparın payda etpeydi. Bulshıq et elementlerinin` qısqarıwınan «qurt ta`rizli» ha`reket etedi.
Jalpaq qurtlardın` denesinde quwıslıq bolmay parenxinatoz haywanlar bolıp: olardın` ishki organları a`tirapı mezodermadan payda bolatug`ın quwıslıqtı tutastırıwshı toqıma-parenximadan turıp organlar arasın toltırıp turadı. Parenxima tayanısh xızmetin atqarıp zat almasıw protsessinde artıq awkatlıq zatlardı toplaydı.
As pisiriw sisteması a`piwayı qurılısqa iye bolıp ektodermalıq aldın`g`ı ishek yamasa jutqınshaqtan ha`m tuyıq pitken ektodermalıq ortan`g`ı ishekten turadı. Artqı ishek artqa shıg`arıw tesigi joq. Parazitlik tu`rlerde as pisiriw sisteması jog`alıp ketedi.
Nerv sistemaları jup miy tu`yinlerinen ha`m onnan artqa ketken saqıynalar menen tutasqan nerv tu`tiklerinen turadı.
Qan aylanıw ha`m dem alıw sistemaları joq.
Bo`lip shıg`arıw sisteması protonefridiyalıq bolıp ken` tarmaqlang`an. Bular tu`tiklerden turıp onın` aqırı juldız ta`rizli kletkalardan turıp olar parenximada ornalasqan.
Tu`tiksheler bo`lip shıg`arıwshı-ekskretler tesigi menen sırtqa ashıladı.
Jalpaq qurtlardın` jınıs sisteması germafrodit bolıp, jınıs kletkaların payda etetug`ın jınıs bezlerinen ha`m jınıs kletkalarınan o`tkeretug`ın tu`tiklerden turıp ishki tuqımlanıw mu`shelerine iye.
Jalpaq qurtlar tipii 5 klasqa bo`linedi:
1. Kirpikli qurtlar (Turbellaria) klassı.
2. Sorıwshı qurtlar yamasa trematodlar (Trematoda) klassı.
3. Monogeniyalar (Monogenoidea) klassı.
4. Lenta sıyaqlı qurtlar (Cestodaria) klassı.

1. 
   Kirpikli qurtlar (Turbellaria) klassının`
   

Kirpikli qurtlar ten`iz ha`m dushshı suwlarda, topıraqta erkin tirishilik etiw menen birge olar jırtqıshlar, parazitlikke iyekemlesken tu`rleri az. 3000 tu`ri bar. Denesi uzınlaw bolıp pishini japıraqqa uqsag`an boladı. Denede o`simsheleri joq. Denenin` u`lkenligi 1-2mm den 30 sm ge (Baykal qurtı Polucotylus) jetip, tropikalıq zonada jasaytug`ın tu`rleri 50-60 sm ge jetedi.
Kiprikli qurtlar klasının` wa`kili: aq su`t planeriyanın` (Dendrocoelum lacteum) o`zgeshelikleri.
Su`t planeriyasının` u`lkenligi 15-26 mm. Denesi sırttın` kirpikli epiteliya menen jabısıp, epiteliya kletkalarının` arasında teri bezleri jaylasadı.
Epiteliya qatlamınan keyin bazal` membranası ornasıp, ol denege mıqlılıq beredi ha`m og`an bulshıq etler bekinedi.
Bazal` membranasınan keyin do`n`gelek bulshıq etler, boydan-boyın bulshıq etler, diogonal` bulshıq etler toplamı ornasadı. Epiteliya ha`m bull bulshıq etler toplamı teri-bulshıq et qaltasın payda etedi. Ol deneni sırttan orap turadı.
Su`t planeriyası ha`m basqada kirpikli qurtlar kirpikshelerinin` qozg`alıwı ha`m bulshıq et etlerinin` qısqarıwı menen ha`reket etedi. Ha`reketi ju`ziw ha`m jıljıw menen boladı.
Teri-bulshıq et qaltasının` ishki betindegi boslıqta tutastırıwshı toqıma kletkalarınan quralg`an parenxima jaylasadı. Onın` kletkalarının` arasında suyıqlıq bolıp, ol arqalı ishekliktegi awqat zatları basqa organlarg`a o`tedi. Jıynalg`an kerek emes suyıq zatlar bo`lip shıg`arıw sistemasına o`tedi. Parenxima mıqlılıq beriw yamasa denege tayanısh jumısında atqaradı.
As pisiriw sistemasının` ishki du`zilisi-aldın`g`ı ha`m ortan`g`ı ishekten quralıp ortan`g`ı ishektin` ushı pitew. As pisiriw sisteması ishekquwıslılardın` gastrovaskulyar sistemasına uqsaydı. Awız awqat zatların qabıl etiw menen birge kerek emes zatlardı sırtqa shıg`arıp taslaydı. Turbellyariyalardın` ko`pshiligin jırtqıshlar mayda janıwarlar menen awqatlanadı.

2.